XXI ғасыр – ақпарат пен технология дәуірі ғана емес, сонымен қатар адам санасының жаңа формалармен сынаққа түсетін уақыты. Жастардың санасына әсер ететін ойындар, бейнебаяндар, виртуалды шындықтар мен психологиялық тәжірибелер – бүгінгі қоғамның күрделі шындығына айналды. Солардың бірі – соңғы жылдары әлемнің түрлі елдерінде, соның ішінде Қазақстан жастары арасында да танымал бола бастаған «Желтая дверь, красная дверь» атты мистикалық ойын. Бұл ойын бастапқыда TikTok, Reddit, YouTube сияқты платформаларда «көңіл көтеру үшін» ұсынылғанымен, оның астарында өте күрделі және қауіпті діни, психологиялық, әлеуметтік мәселелер жатқанын байқаймыз. Бұл – жай ойын емес, адамның ішкі әлеміне қол сұғатын, оны бейсаналық деңгейге бағыттайтын, рухани қауіп тудыратын құбылыс. Осы мақалада біз бұл ойынға ислам діні тұрғысынан баға беріп, психологиялық зиянын саралап, қоғамға төндіретін қауіптерін кешенді түрде талдаймыз.
Ойынның сценарийі және механизмі
«Желтая дверь, красная дверь» ойыны сырттай өте қарапайым көрінеді: бір адам ойыншы ретінде қатысады, екіншісі — нұсқаушы. Ойыншы көзін жұмып, алақанын жоғары қаратып жатып алады. Нұсқаушы оның маңдайын уқалап, белгілі бір сөздерді қайталайды: «қызыл есік, сары есік, кез келген есікті аш...». Біраз уақыттан кейін ойыншы транс күйіне түсуі тиіс. Осы сәттен бастап ол өзінің қиялында пайда болған “басқа әлемде” жүреді, түрлі бөлмелерге кіреді, есіктер ашады, «бөтен» бейнелерді көруі мүмкін. Кейбіреулер бұл тәжірибені «санадан тыс саяхат», «түс көруді басқару» деп сипаттайды. Бірақ бұл ойын – қолдан жасалған транс күйі арқылы бейсаналыққа (subconscious) терең ену әрекеті. Мұндай тәжірибелер гипнозға ұқсайды, ал гипноз – психологияда арнайы дайындықтан өткен маман тарапынан жүргізілетін күрделі әрі қауіпті әдіс.
Ойынның осындай құрылымы оның көрнекі «қызықтылығынан» бөлек, өте маңызды сұрақтарды тудырады: адамның ішкі әлеміне санасыз түрде ену шариғат тұрғысынан рұқсат па? Жын, елес, ғайып секілді ұғымдармен «ойнау» — неге қауіпті? Бұл – жай қиял ма, әлде рухани апат па?
Исламдағы ғайып ұғымы және бұл ойынның шариғатқа сәйкестігі
Ислам дінінің негізгі қағидаларының бірі – ғайыпқа иман. Бұл көрінбейтін, ақылмен қамтылмайтын, бірақ бар екені Құран және сүннет арқылы хабарланған дүниелер: Алла, періштелер, жындар, тозақ пен жәннат, қиямет, тағдыр сияқты ұғымдар. Ғайып — тек Алланың құзырында. Құран Кәрімде: «Ғайыптың кілттері – Алланың қолында. Оны Өзінен басқа ешкім білмейді» (Әл-Әнғам сүресі, 59-аят) деп нақты белгіленген. Исламда адам баласы ғайыпты білуге, көруге немесе оған енуге тырыспауы тиіс. Мұндай ұмтылыс — тәкәппарлық пен адасушылықтың белгісі.
«Желтая дверь, красная дверь» ойынында адам қиялы арқылы бейсаналық кеңістікке еніп, түрлі елестерді көреді. Бұл жерде мәселе адамның ойы мен қиялында емес, осы қиял арқылы адамның санасын өзгертуде. Дін мамандарының айтуынша, бұл — ғайып әлемін адамның еркімен басқаруға тырысу, тіпті кейде «періште көрдім», «жынмен кездестім» деушілерге жол ашатын қауіпті құбылыс. Бұл ойын адамның діни сенімін бұзады, өйткені адам жын, періште, тылсым сияқты құдіретті жаратылыстармен өз еркімен байланыс орната алатындай елестетеді.
Шариғатта жындармен байланысты болу немесе олардан көмек сұрау – үлкен күнә. Пайғамбарымыз ﷺ: «Кімде-кім жыннан көмек тілесе, оның амалы жойылады» деп ескерткен. Сондықтан бұл ойынның мазмұны исламға қайшы элементтерге толы, әрі мұсылман баласының сеніміне, рухани саулығына қауіп төндіреді.
Психологиялық тұрғыдан қауіптері
Бұл ойынның психологиялық тұрғыдан да зияны аз емес. Біріншіден, транс күйі – адамның миының қалыпты жұмыс істеуін бұзады. Көзді жұмып, шынайы әлемнен оқшаулану, ойды толық қиял әлеміне бағыттау – әсіресе жасөспірімдерге ауыр әсер етуі мүмкін. Мидың сезімдік аймақтары белсендіріліп, саналы ойлау уақытша тежеледі. Мұндай жағдайда:
адам уақыт пен кеңістікті сезінбей қалады;
үрей, фобия, паранойя сияқты психикалық белгілер дамуы мүмкін;
егер ойыншы әлсіз психика иесі болса, бұл транс одан әрі психикалық ауруларға ұласуы ықтимал.
Психологтар ойынның ұзақ мерзімді салдарын ескертуде. Кейбір адамдарда транс күйінен кейінгі кезеңде ұйқы бұзылысы, күндізгі қорқыныш, галлюцинация, шындықтан алыстау, деперсонализация (өзін-өзі танымай қалу) сияқты ауыр психологиялық синдромдар байқалған. Мұндай жағдайлар — психиатриялық көмекке мұқтаж күйге дейін апаруы мүмкін.
Исламда адамның ақыл-есі мен тән саулығы — аманат. Шариғат бойынша бұл аманатты қорғау парыз. Өз-өзіне зиян келтіру – харам. Сондықтан діни тұрғыдан да, психологиялық тұрғыдан да бұл ойын – зиянды.
Әлеуметтік және рухани қауіптері
«Желтая дверь, красная дверь» ойыны жеке адамның сенімі мен психикасынан бөлек, қоғамға да әсер ететін әлеуметтік құбылысқа айналып келеді. Бұл ойын әлеуметтік желілер арқылы кеңінен таралып, баланың немесе жасөспірімнің ой-санасына тікелей әсер етеді. Мәселен:
адам дін мен қиялдың шекарасын ажырата алмайды;
мистикалық тәжірибелерді шынайы өмірмен шатастырады;
жын, елес, рух сияқты діни категориялар ойын элементіне айналады;
бала ата-анаға, ұстазға емес, «тылсым кеңістікке» сеніп, сол әлемнен жауап іздей бастайды.
Бұл құбылыс рухани девальвацияға әкеледі – қасиетті ұғымдардың мағынасы ойын деңгейіне түседі. Ең қауіптісі – сенім жүйесі бұзылады. Исламда бар жын, ғайып, рух сынды ұғымдар жеңіл қабылданып, қызығушылық нысанына айналады. Осылайша ойын – адамның діни дүниетанымын әлсіретеді.
Ислам не ұсынады?
Ислам бұл ойын сияқты күмәнді әрекеттерден аулақ болуға үндейді. Дін шынайы рухани дамуға шақырады. Қиял әлемі емес, нақты білім мен иманға негізделген тәрбие – адамның жаны мен жүрегіне шынайы тыныштық сыйлай алады. Құран оқу, дұға жасау, зікір айту, шынайы рефлексия мен тәубе – міне, исламдағы шын рухани тәжірибе. Адам өзін Алланың алдында таниды, кемшілігін мойындайды, жүрегін тазартуға тырысады.
Сонымен қатар, ислам бос уақытты пайдалы істерге жұмсауды бұйырады. Ғылыммен айналысу, пайдалы кәсіп, ізгі амалдар, отбасыға көңіл бөлу – адамның рухын дамытатын жолдар. Мұндай ойындарға еліктеу – әлсіз сенімнің, бос сананың көрінісі. Сондықтан жастарға ақиқат пен жалғанды ажыратып беретін рухани тәрбие қажет.
Қорытынды
«Желтая дверь, красная дверь» – аты ойын болғанымен, шын мәнінде өте қауіпті психологиялық және рухани құбылыс. Ол адамның ішкі жан дүниесіне әсер етіп, сенім жүйесін бұзады. Ислам тұрғысынан бұл ойын — ғайыпқа ұмтылу, жындармен байланыс орнату, сиқырлық пен шамандыққа ұқсас тәжірибелерге жақындау әрекеті ретінде бағаланады. Психология тұрғысынан – адамды трансқа түсіріп, психиканы бұза алатын әрекет.
Бұл ойынның жастар арасында таралуы – қоғам үшін дабыл. Мұндай құбылыстарға бейжай қарауға болмайды. Діни мекемелер, мектептер, ата-аналар, психологтар бірігіп, түсіндіру, алдын алу шараларын қолға алуы қажет. Тек білім мен иман арқылы ғана жастардың ойын, жүрегін, сенімін сақтап қала аламыз.