Астрономия – Жаңа жылдың «ата-анасы»
Жаңа жылдың шығу тегі астрономиялық құбылыстармен тығыз байланысты. «Жыл» ұғымы Жердің Күнді толық бір рет айналу уақытымен өлшенетінін білгендіктен туған. Ежелгі адамдар аспанға қарап, Күннің аспан кеңістігіндегі орны қалай өзгеретінін ұзақ зерттеп, өмір сүру қалпын соған сәйкес бейімдеуге тырысқан. Күн мен Айдың қозғалысын бақылау арқылы жыл мезгілдерін, күн мен түннің теңесетін және теңеспейтін сәттерін табуға болады. Осылайша, ең алғашқы календарьлар дүниеге келіп, «қашан егістік бастаймыз, қашан орақ саламыз, қашан тойлаймыз» деген сұрақтарға жауап беретін құралға айналды.
Алайда ежелгі астрономдарда бүгінгідей дәл есептегіш аспаптар болмағандықтан, алғашқы күнтізбелердің ұзақтығы нақты 365 күнге сәйкес келе бермейтін. Сондықтан мерекелік даталар әртүрлі аймақтарда әрқалай белгіленді. Тарихқа көз салсақ, ең басты мәселе – жылдың басталу нүктесін қалай анықтау еді. Себебі астрономия тұрғысынан жылды кез келген күннен бастауға болады: 365 күннен кейін Жер Күнді қайта айналып шығады емес пе? Бірақ адамзат тіршілікті реттеу үшін «ортақ» бір датаны таңдауға мәжбүр болды.
Вавилоннан басталған көктем мерекесі
Жаңа жылды ресми түрде тойлау туралы алғашқы жазба деректер ежелгі Вавилоннан табылған. Бұдан шамамен төрт мың жыл бұрын вавилондықтар наурыз айының соңында болатын көктемгі күн мен түннің теңелуін (весеннее равноденствие) жыл басы деп санаған. Бұл кезең – табиғаттың қайта жанданып, жер-ананың оянатын уақыты. Астрономиялық тұрғыдан да бұл өте маңызды сәт: Күн аспандағы экватор сызығын кесіп өтеді, күн мен түн шамамен теңеседі.
Вавилондағы көктемгі мереке Акиту деп аталды және ол 11 күнге созылатын әсем рәсімдерден тұрды. Әр күнінде өзіне тән салт-жоралғылар ұйымдастырылатын. Тарихшылардың айтуынша, Акиту фестивалі тек жыл ауысымын атап өтуден бұрын, Мардук құдайының теңіз тәңірі Тиаматты жеңгенін де дәріптеген. Уақыт өте келе саясаткерлер мен патшалар Акитуды жаңа монархтың билікке келуімен ұштастырып, оны тәж кию немесе билікті жаңарту рәсіміне айналдырған. Кейін кейбір аймақтар бұл мейрамды күзгі күн мен түн теңелуіне де орай екі рет өткізетін болған.
Сонымен, Вавилон – Жаңа жылды тойлаудың ең көне, құжатпен расталған мысалы. Бірақ өзге өркениеттер де одан қалыс қалмады.
Ніл мен Сириус: ежелгі Египеттегі жыл басы
Ежелгі Египет халқы да Жаңа жылды өз логикасы бойынша таңдап алды. Мұнда жылдың басталуы Ніл өзенінің тасу уақытымен сәйкес келді. Нілдің арнасынан тасуы – египеттіктер үшін ерекше маңызды оқиға, себебі өзен суы жергілікті егіншіліктің берекесін арттыратын, ал тасу болмаған жылдары құрғақшылық басталып, халық ашаршылыққа ұшырауы мүмкін еді.
Бұл мейрамның күнтізбедегі уақытын олар көкте пайда болатын ең жарық жұлдыз – Сириус арқылы бақылады. Сириустың таңертеңгі көкжиектен қайта көрінуі Нілдің тасуы жақындап қалғанын білдіретін тамаша «космостық белгі» еді. Жаңа жылдың дәл осы мезетпен байланыстырылуы египеттіктер үшін рухани да, тіршілік үшін де зор маңызға ие болды.
Мерекелік салттары: адамдар Нілдің суын қасиетті деп санап, оны ішіп, бір-біріне қонаққа барып, жануарлар құрбандығын шалып, асты молынан дайындап тойлайтын болған. Шын мәнінде, бұл тек мифтік наным емес, тіршілік көзі – өзеннің арқасында жалғасқан өмірді дәріптейтін аса маңызды мейрам еді.
Қытайдағы көктем мерекесі және Ай фазалары
Ежелгі Қытай да Жаңа жыл дәстүрін өте ерте қалыптастырған. Алайда олар Күн мен түннің теңелуіне ғана емес, сонымен бірге Ай циклдарына да қарап отырды. Қытайдың Жаңа жылы – бүгінде де танымал «Көктем мерекесі» – қысқы күн тоқырауынан кейінгі екінші жаңа ай туғанда басталады. Бірақ бұл дата күнтізбелік жыл сайын өзгеріп отырады. Мейрамның 15-ші күні «Фонарьлар фестивалімен» аяқталады.
Бүгінгі күнде де қытайлықтар екі рет Жаңа жыл мерекесін тойлап жатады:
- 1 қаңтар – әлемнің көп елінде қабылданған григориан күнтізбесі бойынша;
- Ай күнтізбесі бойынша көктемгі мейрам.
Осылайша, ежелгі дәстүр мен жаһандық бірізденудің тоғысуын көреміз.
Гректер мен мереке демократиясы
Ежелгі Грекия қалалық полистері (Афина, Спарта, Родос, т.б.) ортақ бір күнтізбе тәртібін пайдалану тұрғысынан біраз әбігерге түскен. Расында, бір полисте Жаңа жыл жазғы күн тоқырауымен сәйкес келсе, екіншісінде күзгі теңелуге (осеннее равноденствие) немесе наурызға, желтоқсанға да түсуі мүмкін еді. Сосын гректер негізінен 12 айлық ай-күн күнтізбесін ұстанған, бірақ 11 күндей «артық» уақыт жыл сайын жиналып қалып, оны кейде қосымша айлар енгізу арқылы өтеуге тырысқан.
Белгілі драматург Аристофанның «Бұлттар» комедиясында Ай құдайының «гректер күнтізбені өз білгендерінше өзгерте береді» деп сөгіп айтатын сарказмы – сол заманның күнтізбелік жүйедегі шатасуын жақсы бейнелейді.
Римнен тараған 1 қаңтар идеясы
Ежелгі Рим империясы басында Жаңа жылды 1 наурызда атап өткен. Бірақ б.з.д. 153 жылы бұл тәртіп өзгерді: жыл басы 1 қаңтарға ауыстырылды. Мұның себебі таза саяси: жаңа сайланған консулдар осы күні қызметіне кірісетін болған.
Алайда Римнің тағы бір үлкен «проблемасы» – календардың өзі еді. Ежелгі римдіктер қолданып келген күнтізбенің ұзақтығы 355 күн ғана болғандықтан, кейде араға бірнеше жыл салып, «мерцедоний» деп аталатын қосымша ай енгізіп, жыл мезгіліне сәйкес келмей қалған күндерді «өтеуге» тырысты. Бұл жыл санаудың тұрақтылығы саяси айла-шарғыларға жиі ұшырап, биліктегілерге қалаған адамын ұзартып немесе қысқартып, манипуляция жасауға мүмкіндік берген.
Юлий Цезарь реформасы
Уақыт өте келе күнтізбе мен жыл мезгілдері (көктем, жаз, күз, қыс) арасындағы айырмашылық қатты байқала бастады. Сондықтан б.з.д. 46 жылы Юлий Цезарь атақты александриялық астрономдардың көмегімен жаңа күнтізбе – юлиан күнтізбесін енгізді. Бұл реформада:
- Жыл ұзақтығы 365,25 күн деп есептелді,
- Әр төрт жыл сайын кібісе жыл (366 күн) қосу көзделді.
Мұның бәрін нақты іске асыру үшін Цезарь сол 46-жылға 90 күнді қосымша тіркеп, «есепті» туралап шыққан. Нәтижесінде 1 қаңтар ресми түрде Жаңа жылдың бірінші күні болып бекіді.
Сыйлық сыйлау мәдениеті
Рим империясының тағы бір ерекшелігі – Жаңа жылда адамдардың бір-біріне шағын сыйлықтар (тәттілер, статуэткалар, т.б.) тарту етуі еді. Ежелгі Египеттен де мұндай дәстүрдің ұшқыны бар, бірақ дәл Рим кезінен бастап жаңажылдық сыйлық жолдау қазіргі заманғы мән-маңызға ие бола бастады. Осылайша, Жаңа жыл тек астрономиялық құбылыс емес, әлеуметтік және мәдени мейрамға да айналды.
Юлиан күнтізбесінен григориан күнтізбесіне дейін
Орта ғасырларда біртұтас Жаңа жыл идеясын қалыптастыру қиынға соқты. Мұның бір себебі – түрлі елдердің бір-бірімен аз араласуы және діни-саяси алауыздықтар еді. Тек теңізде жүзу, сауда-саттық жолдарының артуы, сондай-ақ жаңа географиялық ашулар көбейген соң, «ортақ» дата қажет екені анық сезілді. Саудагерлер мен теңізшілерге өзара уақытты нақты сәйкестендіріп отыру маңызды болды.
Григориан күнтізбесі (қазіргі әлемнің басым бөлігі қолданып жүрген) – осы қажеттіліктен туған реформа. Юлиан күнтізбесінде жыл ұзақтығына қатысты 12 минуттық айырмашылық болғандықтан, 16 ғасырдың аяғына қарай бұл қателік 10 күнге жиналып қалған. Діни мейрамдар (әсіресе Пасха уақыты) астрономиялық құбылыстарға сәйкес келмейтін жағдайға жетті. Сондықтан папа Григорий XIII 1582 жылы ресми түрде күнтізбе өзгерісін енгізіп, 4 қазан бірден 15 қазанға «секірді». Осылайша, қалған күндердің «санауы» түзетілді.
Католик елдері бұл реформаны тез қабылдаса да, протестант елдер, кейінірек православие елдері біразға дейін ескі юлиан күнтізбесінде қала берді. Мысалы, Ресей бұл күнтізбеге тек 1918 жылы, Қытай 1949 жылы көшті. Кейбір православ шіркеулері әлі күнге дейін ескі күнтізбе бойымен діни мейрамдарды атап өтеді. Сондықтан әлемнің кей елдерінде «ескі» Жаңа жыл (14 қаңтар) деген ұғым өмір сүріп жатыр.
Жаһандық жаңажылдық бірлік және дәстүр алуандығы
Тарих көрсетіндей, Түркия 1 қаңтарды Жаңа жыл ретінде 1926 жылы, ал Тайвань 1941 жылы ғана бекітті. Ал түбі түркіден және Иран сияқты парсыдан тараған елдер де бұрынғыша Наурыз мерекесін – көктемгі күн мен түн теңелуімен байланысты – ұлттық Жаңа жыл ретінде сақтап келеді. Яғни бүгінде әлемде екі үрдіс бар:
- Ғаламдық стандарт – григориан күнтізбесіндегі 1 қаңтар;
- Дәстүрлі күнтізбелер – көктемгі не қысқы күн-тоқырауға, жаңажылдық ай фазасына, не табиғи маусымдық құбылыстарға негізделген мейрамдар.
Алайда күнтізбесі мен атауы әртүрлі болса да, жалпы идея – «ескі жылдың» мәселелерін артта қалдырып, «жаңа бақытқа» қадам басу – бәріне ортақ мәнге ие.
«Бәріміз – бір кемедеміз» немесе мерекенің бірлік маңызы
Жаңа жыл – тек күнтізбенің жаңаруы емес, адамдардың да бір-біріне деген жылы лебізін білдіруіне себеп болатын мейрам. Қанша тарихи өзгерістерден өтіп, күнтізбе реформаларына ұшыраса да, бұл мереке жаңа үміт, жақсылық және бейбітшілік символы болып қалды. Ежелгі вавилондықтардан бастап бүгінгі жаһандық өркениетке дейін адамзат өркениеті қаншама дәуірді артта қалдырды, бірақ Жаңа жылдың түп мәні – жаңару, әрі игі тілек тілесу – өзгермеген.
Бүгінде әлем әртүрлі саяси, діни, экономикалық мүдделермен бөлініп-жарылып жатса да, Жаңа жыл қарсаңында бір сәт болса да баршамыз ортақ адамдық құндылық төңірегінде қайта қауышамыз. Өзімізді де, өзгелерді де жаңа жетістіктерге жетуге шабыттандырып, келер жылды жақсылыққа, бейбітшілікке толы болсын деп тілейміз.
Ежелгі астрономиялық бақылаулардан басталып, көп ғасырлық саяси шешімдермен, діни мерекелермен, сауда-саттық мүдделерімен сабақтасып, ақыр аяғы жаһандық «1 қаңтарға» айналған Жаңа жылдың тарихы – адамзаттың біртұтас ілгерілеу жолының айнасы іспетті. Әртүрлі халықтардың күнтізбелік жүйесі мен дәстүрлеріндегі айырмашылықтарға қарамастан, Жаңа жыл – жаңару мен үміт мейрамы.
Жаңа жылда адамдар тек өзіне жақындарын ғана емес, айналасындағы барша жанды қуантқысы келеді. Осының өзі – мерекенің басты құдіреті. Позитивті энергия, ізгі тілек, өзара түсіністік бәріміздің ортақ игілігіміз. Сондықтан дәл осы кезеңде біз өмірімізге, болашағымызға сиқырлы өзгерістер әкелуді армандап, тілек тілеп, өзіміздің және әлемнің жақсы жағына өзгеретініне сенім білдіреміз.
Жаңа жылыңыз құтты болсын! Әр шаңыраққа молшылық пен игілік келсін, жүрегіңізден жылу кетпесін! Қай күнтізбе болсын, қай мәдениет болсын – ең бастысы, келесі жылыңыз бұдан да нұрлы, бақытқа толы болғай!