Адамзаттың жойылуға шақ қалған дәуірі
Ғалымдар қазіргі адамдардың генетикалық ұқсастығы туралы зерттеулерінде таңғаларлық деректерге тап болды. Адамзаттың әртүрлі популяциялары арасындағы ДНҚ айырмашылығы бір ормандағы шимпанзелер топтарының арасындағы айырмашылықтан да аз. Бұл дерек нені білдіреді? Біздің ортақ ата-бабаларымыз шамамен б.з.д. 900 000 жыл бұрын үлкен апатқа ұшырап, «тар шыны мойыны» деген құбылысқа тап болған.
Сол дәуірде атмосферадағы көмірқышқыл газының (CO₂) азаюы климаттың күрт өзгеруіне әкелді. Мұз дәуірлері ұзарып, табиғаттағы тіршілік ресурстары кеміді. Нәтижесінде адамзаттың жалпы саны 100 мыңнан небәрі 12 мыңға дейін құлдырады. Бұл аз топ шамамен 100 мың жыл бойы Жер бетіндегі жалғыз тірі қалған адамдар болып өмір сүрді.
Мұз дәуірінің аяқталуы және отты игеру адамзаттың тіршілігін сақтап қалды. От – жылынуға, тағам дайындауға және табиғаттың қатыгез сынақтарына төтеп беруге мүмкіндік берді.
Бұл кезең адамзаттың генетикалық тұрғыдан бүгінгі қалпына қалай жеткенін түсіндірудің маңызды тұсы. Сол бір суық ғасырлар тарихта із қалдырмағанымен, адамдардың бүгінгі күніне ықпал етті.
Ер адамдардың «жоғалуы»
Ғалымдардың тағы бір қызық байқаған жайттары – шамамен б.з.д. 5 мыңжылдықтағы «Y-хромосоманың көп бөлігіндегі» генетикалық алуандылықтың күрт төмендеуі. Кейбір зерттеулерде бұл кезеңде 17 әйелге бір ер адамнан келгендей болып көрінеді. Ғалымдар мұны ежелгі тайпалар мен кландық одақтар арасындағы қақтығыстармен түсіндіреді: жеңген топ жеңілген жақтың барлық еркегін бауыздап, тек әйелдерді өзіне қосып алған. Сөйтіп жеңімпаз кланның Y-хромосомасы ұрпаққа ғана тарай берген. Сол себепті ер адамдар жағының генетикалық алуандылығы айтарлықтай төмендеп кеткен. Осы оқиға да адамзат генетикасындағы ірі бұрылыстардың бірі саналады.
536 жыл: тұман басқан заман
Тарихшылар «адамзат басынан өткерген ең нашар кезең» деп аталатын уақыттардың бірі – 536 жыл. Сол жылы Еуропа мен Азияны белгісіз бір тозаң-тұман басып, күнді тұмшалады. Бұл құбылыс 18 айға жуық созылған. Тарихи жазбаларда:
«Күн әдеттегі жарық сәулесінен айырылды, тіпті түсте де ай секілді көмескі көрінді. Талтүсте өз көлеңкемізді байқай алмадық, Күннің жылуын сезінбедік...», - деген деректер сақталған.
Шамамен орташа температура 25 градусқа дейін төмендеген:
Салдары:
- Егін шықпай қалды, ашаршылық жайлады.
- Бірнеше жылдан соң пайда болған суықтан, азық тапшылығынан иммунитеті әлсіреген халық «Юстиниан обасы» деген індетке шалдықты.
- Бұл оба (белгілі алғашқы пандемиялардың бірі) Жібек жолы арқылы кең таралды.
Себеп: Ғалымдар Швейцария мұздығынан алынған мұз қабаттарын (керндерді) зерттеп, 536 жылғы бөліктен исландиялық вулкан әйнегінің бөлшектерін тапты. Демек, дәл сол жылы Исландияда аса үлкен вулкан атқылап, күл-тозаң аспанды тұмшалаған. Күн сәулесі сүзгіленіп, климат бірден салқындап кеткен.
Қалпына келу: Кейін экономика мен сауда-саттық қайта жандана бастағанын да мұз қабатындағы свинец бөлшектерінен байқауға болады. Себебі күміс өндіру үшін қорғасын рудасын игерген. Ал күмістің қажет болуы – сауданың қайта өркендегенін білдіреді. Ғалымдардың пайымдауынша, әлемге біртіндеп еңсесін тіктеуге 100 жылдай уақыт кеткен.
1177 жыл б.з.д.: «Теңіз халықтарының» шапқыншылығы
Б.з.д. 1177 жылы Жерорта теңізінің ең дамыған мемлекеттері аяқасты күйрей бастады. Тарихшылар бұған «теңіз халықтары» деген жасырын ат қойып, кім екенін нақты анықтай алмай келеді. Олар бір мезетте міной, микен, хетт, вавилон тәрізді өркениеттерді тас-талқан етті.
Себептер:
- Қуаңшылықтан зардап шеккен халықтар өмір сүруге жарамды жер іздеп, басқа елдерге басып кірді.
- Жаһандық сауда байланыстары үзіліп, өркениеттердің күйреуіне себеп болды.
Бұл оқиғадан кейін адамзат «қола дәуірінен» «темір дәуіріне» өтуге мәжбүр болды. Қоланың қажетті материалдары (мыс пен қалайы) жеткізілмегендіктен, темір қолдана бастады. Темірді дұрыс өңдеуді меңгеру үшін жүздеген жыл қажет болды.
Бұл кезең өркениеттердің бір-біріне тәуелділігі қалай қауіпті болуы мүмкін екенін көрсетті.
1492 жыл: «Колумб алмасуы»
1492 жыл адамзаттың жаңа материктерді ашып, жаһандық өзгерістерге себеп болған кезең. Христофор Колумб Америкаға барған кезде Еуропаға бұрын белгісіз картоп, қызанақ (томат), жүгері, какао, күнбағыс және т.б. өсімдіктер алып келді. Ал американдықтарға Еуропадан жылқы, сиыр, бидай және ең қатерлісі – еуропалық жұқпалы аурулар «барды».
Жаңа Дүниеде (Америка) оған дейін болмаған шешек (оспа), қызылша, тұмау, тиф сынды аурулар иммунитеті жоқ жергілікті жұртты жаппай қырды. Кейбір деректерде аборигендердің 80-95%-ы жойылғаны айтылады.
Аборигендер батысқа сифилис індетін алып келді, ол кейін Еуропада кең тарады.
Жаңа жерлерде еңбек күші қажет болды, сондықтан 12 миллионға жуық африкалық құл әкелінді. Бұл – кейінгі расизм, сегрегация, «Black Lives Matter» секілді қозғалыстардың негізін қалады.
Мұның барлығы кездейсоқ «биологиялық апат» сияқты көрінгенімен, кері әсері орасан болды. Бүкіл бір құрлықтардың тағдырын өзгертіп жіберген ең ірі тарихи бетбұрыстардың бірі – «Колумб алмасуы» дәл осы жылға байланысты.
1816 жыл: жазсыз қалған жыл
1815 жылы Индонезиядағы Тамбора жанартауы тарихтағы ең жойқын атқылаулардың бірін көрсетті. Күл-тозаң бүкіл әлемді шарлап, келесі 1816 жыл «жылдың төрт мезгілінен айрылған» деуге келді, тарихта «жылсыз жаз» не «жазсыз қалған жыл» деген атпен қалды:
Климаттық өзгеріс:
Орташа температура небәрі 2-3 градусқа төмендегеннің өзінде жазда қар жауып, бұршақ түсті. Егін шықпай, көпшілік ашаршылыққа душар болды.
Әлеуметтік салдар:
- Қытайдың Юньнань провинциясында аштықтан адамдар балшық жеді, өз балаларын базарда сатты немесе өлтіруге мәжбүр болды.
- Кейбір шаруалар тез бүлінбейтін өсімдік – апиын өсіруге көшті. Осыдан «Алтын үшбұрыш» аталған ірі есірткі өндіру аймағы пайда болды.
- Үндістанда табиғи апаттардан холера қоздырғышы Gанг аңғарынан сыртқа таралып, ақырында әлемге жетті. Холера бірнеше құрлыққа жайылып, пандемияға айналды.
«Жақсы жақтары»:
- Жем-шөптің қымбаттауынан неміс өнертапқышы Карл Дрез атқа балама ретінде арзан көлік – велосипед ойлап тапты.
- Ғалым Юстус фон Либих осындай ашаршылықтан кейін «болашақта астық жеткілікті болсын» деген мақсатпен азоттық тыңайтқыштарды ойлап шығарды.
- Ал жазушылар жағында – Мэри Шеллидің «Франкенштейн» романы, лорд Байрон, Джон Полидори сынды қаламгерлердің жаңа жанрлар туғызуы, вампирлік фэнтези, постапокалипсис идеялары осы кезеңнен бастау алды.
- Пушкин болса, холерадан қашып, Болдинода шығармашылықпен айналысып, ең өнімді кезеңін өткізді.
- Осылайша «жазсыз қалған жыл» қоғамды әрі дағдарысқа ұшыратып, әрі ғылым мен өнер саласына тың серпін берді.
1918 жыл: испан тұмауы
XX ғасырдың ең ауыр жылдарының бірі – 1918 жыл. Бірінші дүниежүзілік соғыс жүріп жатқанда, испан тұмауы пайда болды.
Сипаты:
- Тұмаудың екінші толқыны бір күнде өлімге әкелетін аса ауыр сипатқа ие болды.
- Жастар мен еңбекке жарамды адамдарды жаппай жалмады.
50 миллионнан 100 миллионға дейін адам қайтыс болды. Соғыста қаза тапқандардан әлдеқайда көп.
Қоғамдық өзгерістер:
- Әйелдер зауыттарда, басқару орындарында жұмыс істеп, жаңа рөлдерге ие болды.
- 1920 жылы АҚШ-та әйелдерге дауыс беру құқығы берілді.
Испан тұмауы – тарихтағы ең жойқын пандемиялардың бірі.
«Біз әлемді неге "жаман" көріп кеттік?»
XXI ғасырда да індеттер, соғыстар мен әлеуметтік дағдарыстар жалғасып келеді. Кейбіреулер 2020 жылды (ковид-19 пандемиясы, локдаундар, т.б.) «ең ауыр жыл» деп қабылдаса, кейін 2022, 2023 жылдарда да дүрбелеңдер күшейді. Бірақ кез келген жылды «ең жаман» деу – салыстырмалы ғана ұғым. Ғалымдар «қатігез әлем синдромы» (негатив жаңалықтарды шамадан тыс қабылдау) және «раушан түсті ретроспекция» (өткенді тек жақсы қырынан еске алу) бізге қазіргі уақытты ерекше қорқынышты етіп көрсететінін айтады.
Қатігез әлем синдромы:
Көп негативті ақпарат оқысақ, әлем шынымен қауіпті және аяусыз сияқты көрінеді.
Розалық ретроспекция:
Өткен жылдары болған қиындықтарды ұмытамыз да, тек жағымды тұстарын еске аламыз.
Адамзат тарихында әрдайым соғыстар, індеттер мен дағдарыстар болғанын статистика растайды. Мәселен, соңғы 4 500 жылда, деректерге сүйенсек, соғыссыз бірде-бір жыл болмаған екен. Олай болса, бүгінгі дағдарыс – тарихтың бір жалғасы ғана. Біз тым көп ақпарат ағыны бар «ғаламдық дәуірде» өмір сүріп жатырмыз, сол себепті негатив тез тарайды және біздің одан шаршауымыз заңды.
9. Қорытынды: «Ең жаман жыл» дегеніміз не?
Олай аталатын жыл немесе дәуір адамзаттың шынымен жойылуға шақ қалған, немесе адам шығыны мен апаты орасан зор, әрі бүкіл құрлыққа не әлемге әсер еткен кезеңді меңзейді. Бірақ мұның бәрі біздің оны қай жағынан бағалайтынымызға байланысты:
- Ғаламдық апаттар: Климат (жанартау атқылаулары, мұз дәуірі), індеттер (оба, тұмау), жаһандық дағдарыстар (Бірінші және Екінші дүниежүзілік соғыстар).
- Аймақтық, бірақ өте әсерлі күйреулер: «Теңіз халықтарының» жорығы немесе «Колумб алмасуындағы» індеттер бір емес, бірнеше ірі өркениетті күйретті.
- Әлеуметтік өзгерістер: Індеттер мен соғыстар бір жағынан үрей туғызса, екінші жағынан әлеуметтік революциялардың бастауына себепкер. Мысалы, 1918 жылғы испан тұмауы әйелдердің қоғамдық мәртебесін нығайтуға жол ашты.