Биыл Қазақстан халқы Ассамблеясы өзінің 30 жылдығын атап өтуде. Тарих тұрғысынан бұл аса ұзақ мерзім болмаса да, консультативтік-кеңесші орган үшін бұл – маңызды дата.
Ел мамандарынан айырылып жатқан кезең
Жаннат Асабаева 2000–2013 жылдары аралығында Атырау облыстық ҚХА хатшылығын басқарды. Қазақстан халқы Ассамблеясы еліміз тәуелсіздік алып, жас мемлекеттің қалыптасу кезеңінде, өте қиын уақытта дүниеге келді.
– Осындай өкілді қоғамдық органды құруға елді нығайту және жаңа жағдайда қазақстандық қоғамды біріктіру қажеттілігі себеп болды. Сол кезде титулдық емес ұлттардың мыңдаған өкілдері өздерін тарихи отандарынан тысқары, "ешкімнің адамы" ретінде сезініп, болашағы үшін қорқынышқа бой алдырды. Көптеген азаматтар Қазақстаннан қоныс аударып кетті. Көбіне өз күнін өзі көре алатын білікті мамандар мен алтын қолды адамдар елден кетті. Бұл жас мемлекет үшін де, көшкен адамдардың өздері үшін де үлкен қиындықтар туғызды, – дейді Жаннат Асабаева.
Сонымен қатар, КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан экономикасы тоқырау кезеңін бастан өткерді, нарықта қайтадан азық-түлік тапшылығы пайда болды. Осындай ауыр жағдайда қазақстандық қоғамды біріктіру, бейбітшілік пен келісімді сақтау өмірлік маңызы бар мәселе болды. Бұл тұрғыда еліміздің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың рөлін атап өту қажет. Ол тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен-ақ ұлттар арасындағы келісімнің мемлекеттілікті сақтаудағы маңызды фактор екенін жақсы түсінді. Оның бастамасымен құрылған институт осы күнге дейін белсенді жұмыс істеп келеді және әлемде теңдесі жоқ, – дейді ол.
Әділдік үшін айта кету керек, сол кезде бұқаралық ақпарат құралдарында ХХ ғасырдағы бірнеше көші-қон толқындарынан кейін Қазақстан полиэтникалық республикаға айналды, ал Кеңес Одағы ыдыраған соң елімізде азаматтық қақтығыстар болуы мүмкін деген болжамдар айтылды.
– Белгілі саясаттанушы Збигнев Бжезинскийдің Қазақстанды "жарылуға дайын тұрған оқ-дәрі бөшкесімен" салыстырғаны есімде. Ол жылдары Югославияда, Тәжікстанда, Приднестровьеде, Солтүстік және Оңтүстік Кавказда соғыстар жүріп жатты... Қазақстанның ауыр экономикалық жағдайы ахуалды одан сайын қиындатты. Осындай күрделі жағдайда мемлекетіміздің тұрақтылығын сақтау үшін өте мұқият әрі жауапкершілікпен жұмыс істеу керек болды. Бұл ретте Ассамблеяның құрылуы ұлтаралық келісімді нығайтуда маңызды рөл атқарды.
Күдік пен күмән
– Шынымды айтсам, бастапқыда көптеген адамдар ҚХА құру идеясын скептицизммен және сенімсіздікпен қабылдады: "бұл тек символикалық құрылым ғана болады" деген пікір болды. Ашық қарсыластар да болды. Бірақ 30 жылдан кейін біз сеніммен айта аламыз: Ассамблея өз миссиясын абыроймен орындады. Ол өзінің өміршеңдігін және қоғам үшін қажеттілігін дәлелдеді, – дейді Жаннат Вахитовна.
Атырауда ҚХА құру процесі 1995 жылдың ақпанында басталды және бүгінгі күнге дейін Ассамблеяның жұмыс әдістері мен қызмет нысандары жетілдірілуде.
Ол кезде облыс әкімі жанындағы консультативтік-кеңесші органның құрамына ұлттық-мәдени орталықтардың көшбасшылары – орыс НКЦ «Согласие» жетекшісі Галина Чернова, неміс «Видергебурт» орталығының жетекшісі Александр Думлер, корей «Тхоньил» орталығының жетекшісі Надежда Ким, болгар «Возрождение» орталығының жетекшісі Владимир Стамов, татар-башқұрт «Татулык» орталығының жетекшісі Нурислам Ғайнуллин және басқа да қоғамдық ұйымдар мен мемлекеттік орган өкілдері кірді.
1995 жылдың 24 наурызында өткен ҚХА-ның алғашқы сессиясында Атырау облысынан Р. Чердабаев, облыстық мәслихаттың хатшысы Н. Абдолова, ұлттық-мәдени орталықтардың басшылары, сондай-ақ басқа да өкілдер қатысты.
– Назарбаевтың сол алғашқы сессиядағы сөзі есімде: ол реформалардың табысты іске асырылуы үшін ұлтаралық толеранттылық пен қоғамдық келісімді нығайту міндетін атап өтті. Біз бұл миссияны үлкен ықыласпен атқардық, – дейді ардагер.
Бірлік пен береке
– ҚХА құру республикамыздағы ұлтаралық қатынастарды институционалды тұрғыдан бекітудің бастамасы болды. Бұл халықтық дипломатия органы іспеттес құрылды. Басты негіз – азаматтық қауымдастықты қалыптастыру болды. Бүгінгі күннің өзі бұл таңдаудың дұрыс болғанын дәлелдеді. Қазақстан өз полиэтникалық құрылымына қарамастан, бейбітшілікті сақтап, қажетті тепе-теңдікті орната алды, – деп пайымдайды Ж. Асабаева.
Жаннат Вахитовна сондай-ақ ҚХА қызметінің маңызды кезеңдері туралы да айтып өтті.
– ҚХА өз жұмысын заңнамалық тұрғыда бекітті. Конституцияда қазақстандықтарды титулды және титулсыз ұлттарға бөлу болмайтыны жазылды. Мемлекеттік тіл – қазақ тілі, ал орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі ретінде белгіленді. Бұл ұлтаралық интеграцияның дамуына ықпал етті. Бұл этностардың тілдері мен мәдениеттерін дамытуға үлкен мүмкіндік берді, – деді ол.
ҚХА-ның қызметін заңды түрде бекіткен «Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» заңның қабылдануы ерекше оқиға болды.
– Ассамблея ұлттық-мәдени орталықтардың жаңа тынысын ашты. Олар аймақтық және республикалық деңгейдегі ірі іс-шараларға белсене қатысты. 50 жылдық Жеңіс мерекесі, славян жазуы мен мәдениетінің 1000 жылдығы, ұлы ақын Абайдың 150 жылдығы сияқты маңызды оқиғалар өткізілді.
Атырау облыстық ҚХА-ның атқарушы хатшылығы үш қызметкерден тұратын бөлім ретінде құрылды. Басшысы Мажит Сарсекенов пен кеңесші Алевтина Воронцова ұлттық-мәдени орталықтардың жұмысын үйлестірді. ҚХА-ның алғашқы табыстарының бірі – этностар өкілдері үшін жоғары оқу орындарына түсуге 10 пайыздық квота енгізу болды. Халел Досмұхамедов атындағы университетке 13 ұлттан 44 талапкер қабылданды.
1996 жылы Қазақстан халқының бірлігі күні мемлекеттік мереке ретінде белгіленді. Мұндай мерекелер халықты жақындата түсті.
Ырыс пен ынтымақ
Атырау облыстық «Былина» этномәдени бірлестігінің төрағасы Андрей Кораблев бірлестікті 8 жыл басқарып келеді.
– Біздің бірлестік 2003 жылы орыс ұлттық-мәдени орталығы ретінде құрылды. 2008 жылы мені Ассамблеяға шақырды. Сол кезде АНК азаматтық қоғамның қуатты институтына айналды, – дейді Кораблев.
Оның айтуынша, бүгінгі міндет – Атыраудағы барлық этностарды қазақ тілі мен мәдениетіне баулу.
Жоғарыда айтылған Марат Әзілханов «Қазақстан халқы Ассамблеясы» атауының 2007 жылы «Қазақстан халқы Ассамблеясы» деп өзгертілуін маңызды оқиға ретінде атап өтті. Бұл елдегі барлық этностардың біртұтас халық екенін білдіреді.
Атырау облысында 80-нен астам ұлт өкілдері тұрады. Мұнда 18 этномәдени бірлестік жұмыс істейді, ал бүкіл Қазақстан бойынша олардың саны 800-ден асады.