Finprom.kz сараптамалық порталының мәліметінше, 2024 жылдың басында ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың саны 21,4 мың адамға жеткен. Бұл көрсеткіш бес жыл бұрын 24,2 мың болған, яғни аздап төмендеген. Алайда мәселенің ауқымы әлі де өте үлкен.
Тек 2023 жылы ғана 4 жасқа дейінгі 1,3 мыңға жуық бала балалар үйіне орналастырылған. Олардың тек 546-сы ғана жетім немесе ресми түрде ата-анасының қамқорлығынсыз қалғандар. Қалғандарының ата-аналары бар, бірақ ауру, кедейшілік, отбасылық жанжал немесе уақытша еңбекке жарамсыздық сияқты себептермен балаларын мемлекет қамқорлығына тапсыруға мәжбүр болған.
Бұған қоса, алдыңғы жылдардың деректері бойынша, балалар үйлеріндегі тәрбиеленушілердің шамамен 80%-ының ата-анасы немесе жақын туыстары бар және олар ата-ана құқығынан айырылмаған. Бұл жағдайдың түп төркіні жетімдік емес, әлеуметтік бас тарту мен отбасы институтының дағдарысында екенін көрсетеді.
Мәселенің әлеуметтік түбірі
Себептер бұрынғыдай, бірақ олардың көлемі мен сипаты өзгеріп отыр.
Экономикалық тұрақсыздық, жұмыссыздық, маскүнемдік, тұрмыстық зорлық және баспана тапшылығы — ата-аналарды баласынан бас тартуға итермелейтін негізгі факторлар. Соңғы жылдары бұларға психологиялық күйзеліс, эмоциялық шаршау, жалғыздық және үмітсіздік сезімі қосылды.
Көптеген отбасылар қазір күйзеліс шегінде өмір сүреді: несие, қымбатшылық, үнемі жұмыста жүру және табыс іздеп көшу — отбасылық байланыстарды әлсіретіп, адамдарды бір-бірінен алыстатады. Мұндай жағдайда балалар махаббат пен назардың емес, қосымша ауыртпалықтың нысанына айналып жатады. Осылайша отбасылық жылылық жоғалады.
Жағымды өзгерістер бар, бірақ жүйелі түйткіл шешілмеді
Мемлекет белгілі шаралар қабылдап келеді. Соңғы жылдары интернаттар мен балалар үйлерінің саны азайып, ондағы балалар саны 4,6 мыңнан 3,8 мыңға дейін төмендеген. Қамқор, патронаттық және асырап алу институттары дамып, дағдарыстағы отбасыларды қолдау бағдарламалары енгізілуде.
Дегенмен сарапшылардың айтуынша, басты проблема — жұмыс биологиялық ата-анамен тым кеш басталады. Көп жағдайда көмек бала мекемеге түсіп кеткеннен кейін ғана көрсетіледі. Ал алдын алу шаралары, психологтар мен әлеуметтік қызметкерлердің жетіспеушілігі аймақтарда мәселені уақтылы шешуге мүмкіндік бермейді.
Ата-ана мен бала арасындағы алшақтық
Қазіргі жасөспірімдер жиі ата-анасынан эмоционалды алыстап, өздерін түсінбейтінін айтады. Ал үлкендер, күнкөріс қамымен жүргенде, балаларымен байланысын жоғалтады.
Осыдан ұрпақаралық алшақтық қалыптасады — бұл жеке ғана емес, әлеуметтік дағдарысқа айналады.
Балалар ата-анасына сенуден қалады, ал ата-аналар балаларын тастап кетеді. Екі арада қоғамның тірегі саналатын сенім, қамқорлық пен сүйіспеншілік жойылады.
Не өзгеруі керек
Сарапшылардың пікірінше, Қазақстанда отбасын қорғаудың жаңа тұжырымдамасы қажет. Ол мына бағыттарды қамтуы тиіс:
Ата-аналарға әлеуметтік және психологиялық қолдауға инвестицияны арттыру;
Ерте араласу қызметтерін дамыту — отбасыларға дағдарысқа дейін көмек көрсету;
Жауапты ата-аналық пен отбасылық құндылықтарды білім беру мен медиа арқылы насихаттау;
Балалар мекемелерінің жұмысын қайта қарау — басты мақсат баланы қамқорлықта ұстау емес, оны отбасына қайтару болуы керек.
20 мыңнан астам баланың ата-анасыз өмір сүруі — жай ғана статистика емес, бұл отбасы институтының терең дағдарысының айғағы.
Мәселе тек материалдық тапшылықта емес, эмоциялық байланыстардың үзілуінде жатыр.
Мемлекет пен қоғам бұл мәселеге кешенді түрде — құндылық тәрбиесінен бастап ата-аналарды жүйелі қолдауға дейін назар аудармайынша, бұл көрсеткіштер ұзақ уақыт өзгермейді.