Түркістанда заң үстемдігі қаншалықты орнаған? Тұрғындар сот төрелігіне сене ме? Бұл сұрақтарды біз жергілікті судья, заң ғылымдарының кандидаты Айгүл Орынбасарға қойған едік.
– Айгүл Орынбасарқызы, Түркістандағы құқық қорғау және сот органдарының өзара әрекеттестігі қандай деңгейде? Заңның үстемдігін қамтамасыз етуде бұл ынтымақтастықтың маңызы қандай?
– Заңның үстемдігін қамтамасыз ету – тек соттардың ғана емес, бүкіл құқық қорғау жүйесінің ортақ міндеті. Осы тұрғыдан алғанда, Түркістанда прокуратура, полиция, адвокатура және медиаторлармен бірлескен жұмыстар жүйелі түрде жүргізілуде. Мәселен, қылмыстық істерді қарау барысында құқық қорғау органдарының алдын ала тергеу амалдарын сапалы жүргізуі – сот үшін өте маңызды. Біз тергеу органдарына заң нормаларын дұрыс қолдану, дәлел жинау мәдениеті жөнінде ұсыныстар береміз.
Сонымен қатар, Түркістан облыстық прокуратурасы мен қалалық ішкі істер басқармасымен ортақ меморандумдар бар. Бұл келісімдер аясында бірлескен кеңестер, құқықтық талдау отырыстары өткізіліп тұрады. Біз үшін ең маңыздысы – әр орган өз өкілеттігін асыра пайдаланбай, азаматтардың құқығын бұзбай жұмыс істеуі. Бұл ретте әріптестік пен диалог – басты құндылық.
– Түркістан – халық тығыз орналасқан, жастар көп шоғырланған аймақ. Жастар арасындағы құқықтық сауат пен құқықбұзушылық деңгейі қандай? Бұл бағытта сот органдары қандай алдын алу шараларын қолға алып отыр?
– Иә, Түркістан – жас қала. Университеттер мен колледждердің көптігі, халықтың жас құрылымы бізге ерекше жауапкершілік жүктейді. Жастар арасында ұсақ құқықбұзушылық, тұрмыстық жанжалдар, кей жағдайда отбасылық зорлық-зомбылық фактілері жиі тіркеліп жатады. Бұл мәселелердің басты себебі – құқықтық сауаттың төмендігі.
Сондықтан біз мектептер мен университеттерде арнайы құқықтық дәрістер, "Судья сағаты" жобасын ұйымдастырамыз. Бұл жобаның аясында судьялар жастармен ашық сұхбат өткізіп, құқықтық нормаларды түсіндіреді, өмірлік мысалдар арқылы заңның мәнін ұғындырады.
Сондай-ақ, жастардың сот процесіне бақылаушы ретінде қатысуы, "Сот отырысына қатысып көр" акциясы – жас ұрпақтың сот жүйесіне сенімін арттырып қана қоймай, олардың құқықтық мәдениетін де көтереді.
– Түркістан соттарында ерекше қаралатын санаттар бар ма? Мысалы, отбасылық, еңбек немесе кәсіпкерлік даулар? Бұл бағыттағы үрдістерге тоқталып өтсеңіз.
– Иә, қазіргі таңда Түркістан қаласында азаматтық істер, оның ішінде отбасылық қатынастар, мүліктік даулар, тұрғын үй және еңбек қатынастары бойынша істердің үлесі артып отыр. Бұған урбанизация мен әлеуметтік мобильділіктің жоғарылауы әсер етуде. Адамдар қалаға көшіп келіп, жұмысқа орналасып, түрлі келісімшарттар жасайды – бұл өз кезегінде құқықтық қатынастарды күрделендіреді.
Мысалы, қазіргі кезде ажырасу істері, алимент өндіру, бала тәрбиелеу құқығын анықтау сынды даулар жиі түседі. Мұндайда біз міндетті түрде тараптарға татуласу жолын ұсынамыз, қажет болса медиатор көмегіне жүгінеміз.
Ал еңбек даулары көбіне жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы түсініспеушіліктен туындайды. Біз бұл ретте еңбек инспекциясымен тығыз байланыстамыз. Сот әділетті шешім шығарып қана қоймай, келешекте мұндай даулардың алдын алуға ықпал етеді.
– Түркістан соттары халықаралық стандарттарға қаншалықты сәйкес жұмыс істейді? Адам құқықтарын қорғау тұрғысынан қандай кепілдіктер қамтамасыз етілген?
– Қазақстан халықаралық құқықтың принциптерін мойындай отырып, БҰҰ, ЕҚЫҰ және басқа да ұйымдармен әріптестік орнатқан мемлекет. Бұл талаптар сот жүйесіне де тікелей әсер етеді. Мысалы, біз Еуропалық адам құқықтары жөніндегі конвенцияның талаптарын ескере отырып жұмыс істейміз.
Сот процесінің жариялылығы, тараптардың тең құқылығы, адвокат көмегіне қол жеткізу, сот шешімін обективті шығару – бәрі де халықаралық стандарттарға сай. Сонымен қатар, азаптауға қарсы күрес, құқық қорғау кезінде күш қолдану, негізсіз қамауға алу сынды әрекеттердің жолын кесу – басты басымдық.
Айта кету керек, Түркістан соттарында мүгедек азаматтар мен ерекше күтімді қажет ететін жандар үшін де арнайы жағдайлар жасалған. Бұл да адам құқығына деген құрметтің бір көрінісі.
– Соңғы сұрақ: Заң үстемдігі дегенді қоғам қалай түсінуі тиіс? Бұл ұғымның қарапайым азамат үшін маңызы неде?
– Заң үстемдігі – бұл жай ғана құқықтық термин емес. Бұл – азамат пен мемлекет арасындағы сенім көпірі. Егер мемлекет заңға бағынса, азамат та заңнан аттамайды. Егер қоғамда әділдік орнаса, адамдар тек заңмен ғана қорғала алатынына көзі жетсе, біз шынайы демократиялық мемлекетке айналамыз.
Әр адам күнделікті өмірінде заңмен тыныстауы керек: келісімшарт жасасқанда, несие алғанда, көлік жүргізгенде, дауласқанда – бәрінде де заң басшылыққа алынуы тиіс. Түркістан халқы – білімді, зиялы қауым. Мен олардың заңды құрметтейтінін, әділетті қоғам құруға өз үлесін қосатынын білемін.
Түркістандағы сот жүйесі – әділдік пен заңның үстемдігін қамтамасыз ететін басты тірек. Халық пен мемлекет арасындағы сенімнің артуы, соттың ашықтығы мен кәсібилігі – жаңа құқықтық мәдениеттің қалыптасуының айғағы.