Еуропада хош иіссу неге жуынудың орнына қолданылды?
Иіссудың тарихы – тек сәннің емес, сондай-ақ гигиенаның да тарихы. Қазіргі кезде сәндік мақсатта пайдаланылатын әтірлер мен парфюмдер бір кездері Еуропада су мен сабынның орнын басқанын біреу білсе, біреу білмейді. Жалпы көпшілікке арналып жазылған осы танымдық мақалада Еуропа жұртының не себепті жуынудың орнына хош иіссу қолданғанын тарихи тұрғыда қарастырамыз.
Орта ғасыр: суға деген қорқыныш пен індет үрейі
XIV ғасырдағы «Қара өлім» аталған оба індеті Еуропада миллиондаған адамның өмірін жалмады. Сол кезден бастап «ыстық су денедегі тері тесігін кеңейтеді де, ауру кіріп кетеді» деген сенім тарады. Қайнаған суға түсуден қорыққан халық моншаларға баруын сиретіп, ақырында қоғамдық моншалардың көбі жабылды. Жуыну қауіпті іс деп саналғандықтан, денені толық суға түсірудің орнына басқа амалды қарастыру керек болды.
Моншалар жабылған соң-ақ, еуропалықтар судың орнына хош иісті заттарды пайдалануға көшті. Денелерін арнайы хош иісті майлармен сүртіп тазалау әдетке айналды. Орта ғасыр дәрігерлері жағымсыз иіс «жаман ауамен» бірге ауру таратады деп есептегендіктен, қош иісті шөптер түтінімен ауа тазартуға тырысты. Лаванда, розмарин, қалампыр, даршын сияқты өсімдіктерден алынған жұпар иістер індеттен қорғайды деп сенілді. Мысалы, оба тараған шақта емшілер халыққа денені камфора, розмарин, жусан, жалбыз қосылған сірке суымен (атақты «төрт ұрының сірке суымен») сүртуге кеңес берді. Хош иіссу алғашында дәл осындай антисептик, емдік қорғау құралы ретінде қолданылды деуге болады.
Король сарайындағы парфюм дәуірі
Уақыт өте келе жұрт моншаға түсуді мүлдем қоюға жақын қалды. XVII–XVIII ғасырларда Еуропада, әсіресе Францияда, “жуынбайтын, бірақ жұпар аңқыған” сарай мәдениеті қалыптасты. Людовик XIV (1643–1715) Европа тарихындағы ең «хош иісті» король саналады – ол денесін суға жуудан гөрі әтірге малынған сүлгімен сүртуді құп көрген. Францияда осы Король Күннің тұсында парфюмерия өнеркәсібі өркендеп, бұрын қолғап тігушілерге ресми түрде «әтірші» атағы берілген еді. Ал Людовик XV билеген шақта Версаль сарайында әтірге деген құмарлық шегіне жетіп, сарай «La Cour Parfumée» – «Хош иісті сарай» аталып кетті. Король өзі әр бөлмеден түрлі жұпар иіс шығуын талап ететін: жиһаз, перде, киім – бәрі де әтірленіп қойылды. Сарай ханымдары мен мырзалары молынан себінген әтір мен опаның иісі Версальдің ерекшелік белгісіне айналды.
Ақсүйектер қоғамында жеке бас гигиенасының түсінігі бүгінгіден бөлек еді. XVII ғасырдың ортасына қарай Францияда суға шомылу денсаулыққа зиян деп танылды. Денені тазалаудың орнын құрғақ тәсілдер басты: адамның таза болуы – денесін жууы емес, үнемі тап-таза ақ жейде киюі және үстінен хош иіс аңқуы деген ұғым қалыптасты. Суға жанасу мүмкіндігінше азайтылды, өйткені “су тері тесігінен өтіп, ішкі ағзаларды әлсіретіп, денеге лас ауаны кіргізеді” деп қорықты дәрігерлер. Версаль сарайында толық денемен шомылу өте сирек, тек дәрігер бақылауымен ғана жасалатын рәсім болды. Шаш пен денеге опа-дәрі сеуіп, әтір қосылған сулықтармен сүрту кең тарады; денеге жаққан хош иісті май мен ұнтақты біраз уақыттан соң арнайы қырғышпен қырып тастау да «тазалықтың» бір әдісі еді. Яғни, судың орнына «құрғақ тазалық» – әтір мен опаның көмегімен сырт көзге таза болып жүру құпталды. Бұл кезде әтір тек жағымды иіс үшін емес, бір жағынан сасық иісті тұншықтырып, ауаны тазарту үшін себілетін. Француз ақсүйектері арасында аңқыған иіс пен кіршіксіз киім адамның мәртебесін көрсететін белгілерге айналды.
Иіссудың гигиенадан сәнге айналуы
XVIII ғасырда Еуропада парфюмерия гигиеналық қажеттіліктен біртіндеп сәндік мақсаттағы өнеркәсіпке айналды. Францияның Грасс қаласы әлемдегі алғашқылардың бірі болып әтір өндіру орталығына айналды. XVI ғасырда Грасс былғары илеу өндірісімен танымал еді, алайда былғарыдан шығатын жағымсыз иісті кетіру үшін жергілікті шеберлер қолғаптарды гүл эссенцияларымен хош иістендіру тәсілін ойлап тапты. Итальян текті француз ханшайымы Екатерина Медичи бұл жаңа хош иісті қолғаптарға ерекше тәнті болып, сарай сәніне айналдырды. XVII ғасырда Грасста қолғап тігуші-парфюмерлер цехы ресми мойындалды, ал XVIII ғасырда парфюмерия саласы сол өңірдегі былғары өндірісінен асып түсті. Бұл жаңалықтар еуропалық парфюмерияның жеке индустрия ретінде қалыптасуына жол ашты.
1709 жылы немістің Кёльн (Cologne) қаласында итальян Джованни Мария Фарина ойлап тапқан жаңа хош иіс – «одеколон» (Eau de Cologne) бүкіл Еуропаға тез таралды. Бастапқыда «Фарина суы» дәрілік мақсатта, жанды сергітетін aqua mirabilis ретінде жарнамаланды. Әр бөтелкенің қаптамасында оның емдік қасиеттері жазылып, қалай қолдану керегі көрсетілетін: мысалы, жастар күніне 20–30 тамшысын суға араластырып ішсе, егде адамдар жүрек қағуын бәсеңдету үшін 50–60 тамшы қабылдауы керек деп ұсынылды. Сонымен бірге одеколон иісін бірнеше минут жұту бас ауруына ем болады деп есептелді. Яғни, алғашында одеколон әмбебап «ғажайып су» есебінде ішке де, сыртқа да қолданыста болған. Хош иісті спиртті ерітінділер микробтарды өлтіреді, ауаны тазартады деп саналғандықтан, одеколон тек сәндік үшін емес, күні-түні қолданылатын санитарлық құралға айналды.
XIX ғасыр ортасына қарай Батыс Еуропада санитария ғылымы мен медицинадағы жаңалықтар халықтың суға деген көзқарасын өзгерте бастады. Холера сияқты жұқпалы аурулар қаладағы лас судан тарайтыны белгілі болған соң, Еуропа қалаларында орталықтандырылған су құбырлары мен кәріз жүйелері іске қосылды. Үйлерге таза су келіп, шайынуға жағдай жасалған соң, бай-қуатты жандар ванна орнатуды сәнге айналдырды (1842 жылы АҚШ-тағы Цинциннати қаласында алғаш рет жеке үйге тұрақты ванна салыныпты). Жылы сумен жуыну бастапқыда денсаулыққа зиян саналғанымен, ғасыр соңына таман микробиологияның дамуы жұртты «көзге көрінбейтін кірден» арылу үшін сабындап жууға шақырды. Жеке бас тазалығы туралы жаңа ғылыми түсінік қалыптасып, көпшілік күнделікті жуынуды әдетке қайта енгізді. Сөйтіп, Еуропада бірнеше ғасыр үзілістен кейін сабын мен су гигиенаның негізгі құралы ретінде өз орнына оралды. Ал осы уақытқа дейін иіссу күнделікті тұрмыста сабын мен судың орнын жоқтатпай, таза жүрістің символына айналып үлгерген еді.
Қазіргі заман: сән мен өзіндік стильдің символы
Бүгінде әтір мен парфюм гигиеналық қажеттіліктен гөрі адамның өзін-өзі танытуының, эстетикалық стилінің бір бөлшегіне айналды. Қазіргі адамдар жағымды иіссуді – киімнің бір бөлігі тәрізді – өздерінің визиттік карточкасы санайды. Әлемге әйгілі Chanel №5, Dior Sauvage сынды брендтік хош иістер – парфюмерияның ғасырлар бойғы эволюциясы мен мәдени жалғастығының жемісі ғана. Құрамында мың сан гүлдің жұпар эссенциясы бар бұл әтірлер адам болмысының ерекшелігін, талғамын білдіретін өнер туындысы іспетті. Зерттеушілердің айтуынша, қазіргі парфюмерия тіл мен мәдениет шекарасынан асып, әркімнің көңіл күйі мен даралығын білдіруге мүмкіндік беретін әмбебап шығармашылық құралға айналып отыр. Шынында да, сүйікті иіссуын таңдау – әр адамның өз «қолтаңбасын» қалыптастыруының бір жолы.
Орта ғасырдағы індет террорына байланысты Еуропада хош иіссу ұзақ уақыт бойы жуынудың жалғыз баламасына айналған еді. Моншалар жабылып, судан үрейленген дәуірде әтір мен жұпар суда өмірлік қажеттілік болды – адамдар тек осы әдіспен тазалық сақтап, аурудан қорғана алды. Уақыт өте келе сол қажеттілік сән мен мәдениет құбылысына ұласып, парфюмерия өнері дүниеге келді. Бүгінгі таңда ғаламат парфюмерия индустриясы – сол бірнеше ғасыр бұрынғы ерекше құбылыстың заңды жалғасы. Әтір тарихына көз жүгіртсек, жұпар иістің қоғам өмірінде утилитарлы тұрмыстық қажеттік деңгейінен көтеріліп, эстетикалық символға айналған эволюциясын аңғарамыз. Еуропалықтар бір кездері “денені жуу зиян” деген қате түсінікпен амалсыздан әтірге жүгінді; бірақ дәл сол жағдай парфюмерияны жаңа биікке шығарып, оған мәңгі өшпес сәндік мән берді.
Пайдаланылған дереккөздер:
- Carrement Belle блогы: Орта ғасырда хош иістің гигиеналық мақсатта қолданылуы.
- Getty музейінің блогы: Людовик XIV және Людовик XV кезіндегі Версаль сарайының «Хош иісті сарай» атануы, ерте 18 ғасырда сумен жуынудан қашқақтау, әтірмен тазаланудың таралуы.
- Georges Vigarello зерттеуі бойынша: 17 ғасырдағы суға түспеу себептері, «құрғақ тазалық» ұстанымы.
- Sylvaine Delacourte блогындағы мәлімет: Людовик XIV-нің жуынбай, әтірлі сулықпен тазалануы.
- Luxus Plus журналы: Грасс қаласында парфюмерия өндірісінің қолғап иісінен басталып, өркендеуі.
- JSTOR Daily мақаласы: 19 ғасырдағы Еуропада су құбырлары тартылып, жуыну дәстүрінің қайта орнығуы.
- Culturs Magazine: Қазіргі заманғы парфюмерияның жеке тұлға стилін көрсету құралына айналғаны туралы.