Заманауи құлдық қазіргі заманның жағдайларына бейімделген көптеген эксплуатация түрлерін қамтиды. Негізгі санаттарға мыналар кіреді:
- Коммерциялық секс-индустрияға тартылған балалар.
- Мәжбүрлі еңбекке тартылған ересектер.
- Құқыққа қайшы әдістермен жұмысқа мәжбүрленген жұмысшылар.
Бұл санаттар тек жекелеген елдерді ғана емес, сондай-ақ, адамның құқықтарын бұзу өндіріс пен қызмет көрсету тізбегінің бір бөлігі болатын жаһандық жеткізу тізбектерін де қамтиды. Жәбірленушілер көбінесе жоғары ақы төленетін жұмысқа уәде беру арқылы алданады, бірақ кейін олардың құжаттары тартып алынып, толық тәуелділікке түседі. Құлдық дамушы елдерде де, күрделі схемалармен жасырылған дамыған қоғамдарда да кездеседі.
3. Құлдықтың тарихи контексті
Құлдықтың тарихы ежелгі дәуірден бастау алады және ұлы өркениеттердің экономикалық негізі болып табылған. Ең маңызды мысалдардың бірі — трансатлантикалық құл саудасы (XV–XIX ғасырлар). Бұл институт миллиондаған африкалықтардың және олардың ұрпақтарының тағдырын мәңгі өзгертті, сондай-ақ әлемдік экономикаға әсер етті.
Еуропалық державалар колонияларға арзан жұмыс күшіне мұқтаж болып, құлдықты тек нормаға айналдырған жоқ, сонымен бірге оны экономикалық іргетасқа айналдырды. Мысалдар:
- Африкадағы құл саудасы: жергілікті билеушілер тұтқындарды қару-жарақ пен тауарларға айырбастап сатты.
- Экономикалық салдары: африкалық қоғамдардың күйреуі және отарлаудың күшеюі.
Бүгінгі тарихи контекст заманауи құлдықтың тамырларын түсінуге мүмкіндік береді, ол жаңа формаларға ие болғанымен, эксплуатация есебінен пайданы арттыру мақсатын сақтап келеді.
4. Заманауи құлдық экономикасы
Заманауи құлдық формасын өзгерткенімен, бұрынғыдай табысты болып қала береді. Негізгі аспектілері:
- XIX ғасырдағы құлдардың құны: барлық американдық құлдардың жалпы құны 3 миллиард доллардан асып, сол кездегі өнеркәсіп пен инфрақұрылымға салынған барлық инвестициялардан көп болды.
- Эксплуатация механизмдері: балалар мен ересектерді ауыл шаруашылығында, пайдалы қазбаларды өндіруде, фабрикалық өндірісте пайдалану.
Қазіргі экономика құлдықты жаһандық жеткізу тізбегіне біріктірді. Күнделікті тұтыну тауарларын — киімнен электроникаға дейін шығаратын компаниялар төмен ақы төленетін еңбекті қолданады, оны күрделі логистикалық схемалармен жасырады.
5. Құлдық еңбекті пайдаланатын салаларға мысалдар
Алмас индустриясы
XX ғасырдың басынан бастап De Beers сияқты корпорациялар африкалық кен орындарында мәжбүрлі еңбекті пайдаланды. Бұл жұмыс күшіне ең аз шығындар арқылы үлкен пайда әкелді. Африка елдерінде өндірілген алмаздар дамыған елдерге экспортталып, жоғары бағамен сатылады.
Шоколад өнеркәсібі
Негізгі какао-бұршақ жеткізушілері Кот-д’Ивуарда балалар еңбегін пайдаланады. Балалар күніне 12 сағаттан астам уақыт ең төменгі ақыға ауыр физикалық жұмыс істейді. Какао Еуропа мен Солтүстік Америкаға экспортталып, жаппай тұтыну үшін шоколадқа өңделеді.
Тоқыма өнеркәсібі
Үндістан, Бангладеш, Қытай және басқа елдердегі потогон фабрикалар мигранттар мен балаларды пайдаланып, әлемдік брендтерге киім шығарады. Жұмысшылар тиын-тебен алады, ал өнім бірнеше есе жоғары бағамен сатылады. Сән әлемі бұл жүйені белсенді түрде пайдалана отырып, эксплуатацияның нақты құнын жарқын жарнамалық кампаниялармен жасырады.
Тау-кен өнеркәсібі
Аккумуляторларға қажетті кобальт Конгода қауіпті жағдайларда жұмыс істейтін балалар мен ересектер арқылы өндіріледі. Орташа жалақы — күніне бір доллардан аз, ал қайта өңделген кобальт тоннасы мыңдаған долларларға сатылады. Бұл схема дамыған елдерде электроника мен электромобильдерге сұранысты арттырады.
Балық аулау
Таиландта жұмысшылар қарыздық құлдықта немесе сөзбе-сөз құл саудагерлерінен сатып алынған. Олардың еңбегі бүкіл әлемге, соның ішінде Жапонияға, Еуропа мен АҚШ-қа экспортталатын теңіз өнімдерін өндіру үшін пайдаланылады. Балық аулау саласы эксплуатация фактілерін жеткізу тізбектерін бақылаудың қиындығына сілтеме жасай отырып, жиі жасырылады.
6. Жүйенің тұрақтылық механизмдері мен себептері
Заманауи құлдық келесі негізгі факторлардың арқасында сақталып отыр:
- Ірі корпорациялар мәжбүрлі еңбекті пайдалану арқылы миллиардтаған қаржыны үнемдейді.
- Өндірісті реттеу деңгейі төмен елдерге көшіру компанияларға жауапкершіліктен құтылуға мүмкіндік береді.
- Жергілікті билік органдары көбінесе эксплуатация схемаларына қатысып, одан пайда көреді.
Қосымша фактор — тұтынушылардың хабарсыздығы. Көптеген адамдар күнделікті пайдаланатын өнімдер мен қызметтердің эксплуатациямен байланысы бар екенін білмейді.
Құлдық — тек өткеннің қалдығы ғана емес, сонымен бірге қазіргі экономиканың негізі. Ол күрделі логистикалық және құқықтық схемалардың артында жасырылып, барынша күрделі формаларға ие болуда. Жаһандану бұл мәселені бүкіл әлемдікке айналдырып, ең кедей елдерден ең дамыған экономикаларға дейін қамтиды. Мәселені түсіну және тұтынушылар тарапынан өзгерістерді талап ету оны шешудегі алғашқы қадам бола алады. Бірақ жүйе жұмысын жалғастырып жатқанда, әрқайсымыз, білсек те, білмесек те, оның бір бөлігі болып қала береміз. Бұл мәселеге басқаша қараудың және оны түбегейлі жою үшін шаралар қабылдаудың уақыты келді.