Әлемдік көрсеткіштерді қалай өлшейді?
Ажырасу деңгейін анықтаудың екі негізгі әдісі бар:
Жалпы коэффициент – белгілі бір жылдағы 1000 адамға шаққандағы ажырасулар саны.
Ажырасулардың некелерге шаққандағы үлесі – 100 неке ішінде қаншасы ажырасумен аяқталатынын көрсететін пайыздық өлшем.
Бұл көрсеткіштерді түсіндіргенде, елдің демографиясы мен неке қию дәстүрлері ескерілуі тиіс.
Еуропа – әлемдегі ажырасулар ең көп тіркелетін аймақ.
Португалия мен Испанияда 90%-дан астам некелер ажырасумен аяқталады.
Франция, Швеция, Ұлыбритания – 40–50% деңгейінде.
Германия – шамамен 39%.
Ресей (74%) мен Украина (71%) – посткеңестік кеңістіктегі жоғары көрсеткіштің мысалы.
Ал дәстүрлі католик елдерінде (Ирландия, Мальта) ажырасулар заңды түрде жақында ғана рұқсат етілгендіктен, көрсеткіш айтарлықтай төмен (12–15%).
Америка құрлығы: құлдырау мен тұрақсыздық
АҚШ – 1980 жылдары ең жоғары деңгейге (5,0/1000) жетіп, қазір 2,3/1000-ға дейін төмендеді. Дегенмен, шамамен әрбір екінші неке ажырасумен аяқталады (42–45%).
Канадада – 48%.
Кубада – 56% (әлемдегі ең жоғарылардың бірі).
Ал Мексика мен Орталық Америкада мәдени дәстүрлердің әсерімен ажырасулар аз (20–25%).
Азия: алшақтық пен ерекшелік
Қытай мен Кореяда соңғы жиырма жылда ажырасулар күрт артты (40–47%).
Жапонияда 2000-жылдары өскен көрсеткіш кейін тұрақталып, қазір 35%-ға жуық.
Вьетнам, Үндістан, Шри-Ланка сияқты елдерде ажырасу өте сирек: 1–7%. Үндістанда заңды ажырасулар бар-жоғы 1%-ды құрайды.
Сауд Арабиясы, Кувейт, Қазақстан сияқты мұсылман елдерінде көрсеткіш 30–40% шамасында.
Ал Филиппин мен Ватикан – ажырасу заң жүзінде мүлде жоқ екі ел.
Қазақстан: аймақтық айырмашылықтар мен жаңа үрдістер
Қазақстанда да соңғы жылдары ажырасу деңгейі алаңдаушылық тудыруда. Ұлттық статистика бюросының деректері бойынша:
2024 жылы 123,6 мың неке тіркеліп, 40,5 мың ажырасу болды.
Жалпы коэффициент: 6,13 неке және 2,01 ажырасу / 1000 адамға.
Аймақтық ерекшеліктер айқын:
Ең жоғары көрсеткіш – Шығыс Қазақстан (3,12), Қарағанды (3,11), Павлодар (3,09).
Ең төменгісі – Түркістан облысы (0,90).
Некенің алғашқы 4 жылында ажырасулардың 35%-ы тіркеледі.
Сарапшылар мұны үш негізгі факторға байланыстырады:
Қалалық және ауылдық айырмашылықтар – урбанизация өскен аймақтарда ажырасу жиі кездеседі.
Жастардың құндылықтары – қазіргі жастар үшін эмоционалдық үйлесімділік пен жеке еркіндік маңыздырақ.
Экономикалық қысым – жұмыссыздық, қаржылық қиындықтар отбасылық тұрақтылыққа кері әсерін тигізеді.
Қорытынды
Әлемдік статистика көрсеткендей, ажырасу – жаһандық құбылыс. Дегенмен, оның қарқыны әр елде әртүрлі: бір жерде мәдениет пен дін тежесе, басқа жерде әлеуметтік еркіндік пен заң жеңілдіктері арттырады. Қазақстан бұл тұрғыда орташа деңгейде тұр: Еуропа мен Солтүстік Американың көрсеткіштерінен төмен, бірақ дәстүрлі Оңтүстік Азия елдерінен әлдеқайда жоғары.
Отбасы институтындағы өзгерістер – қоғамның дамуымен тікелей байланысты. Сондықтан Қазақстан үшін маңыздысы – тек статистиканы бақылау емес, сонымен бірге отбасы саясатын күшейту, жастардың некеге көзқарасын зерттеу және әлеуметтік қолдау тетіктерін жетілдіру.