Биыл 30 тамызда Ата Заңымыз – Конституциямыздың қабылданғанына 30 жыл толады. Бұл ретте, біз еліміздің Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің департамент басшысы Салауат Мұқсимовпен сұхбаттасқан болатынбыз.
- Егер біз «мемлекеттік қызмет» санатымен тек қазір ғана бетпе-бет келсек, бұрын мемлекет бұл қызметтерді көрсетпеді ме?
- Шын мәнінде, әлеуметтік қорғау, білім беру, денсаулық сақтау және басқа салаларда қызметтер әрдайым көрсетіліп келді. Бұлай болмауы мүмкін де емес.
Алайда мемлекеттік аппарат — мемлекеттік биліктің ажырамас атрибуты ретінде қабылданып, мемлекеттің шығу тегі мен мақсатын марксистік түсініктер негізінде қалыптастырғандықтан, өзін қызмет көрсетуші рөлінде елестете алмады.
Осыған байланысты, мемлекеттік билік органдары мен азаматтар арасындағы қатынастарды реттейтін барлық салалар құқықтың жария-құқықтық отбасына жатқызылды.
Әрине, бұл салаларда билік пен бағыну қағидаты үстем болды. Мұнда орталық орынды әкімшілік құқық иеленді. Оның императивтік нормалары аясында түрлі салаларда әкімшілік рәсімдер жүзеге асырылды.
Бұл шектеу, яғни атаудың өзінде кодталған шектеу, әкімшілік рәсімдерге қызығушылықтың тек процедуралық мәселелерге шоғырлануына әкелді. Осылайша, кеңестік кезең бойында «әкімшілік рәсімдер не үшін және кім үшін жүзеге асырылады?» деген сұрақтар айналып өтілді.
Конституциялық құқық та жария құқық саласының бір бөлігі ретінде қарастырылғандықтан, мынадай қорытынды жасауға болады: Негізгі заң көбіне билік пен бағыну қағидаттары негізінде құрылған императивтік нормалардың өнімі болды.
Мемлекет пен азамат арасындағы біржақты билік қатынасы — әкімшілік және конституциялық құқықтың басты ерекшелігі — заманауи құқықтық саясаттың прогрессивті идеяларының және мемлекеттік басқарудың сервистік моделі тұжырымдамасының ықпалымен барған сайын күмән тудыра бастады.
Мәселен, 2010–2020 жылдары әрекет еткен Құқықтық саясат тұжырымдамасы мемлекеттік қызметтер туралы сөз болғанда жоғарыда айтылған әдістерден бас тарту қажеттігін ашық мәлімдеді. Немесе басқа мысал — Мемлекеттік қызметтің жаңа моделінің тұжырымдамасы. Мұнда мемлекеттік қызмет ұғымы «ұлт пен қоғам мүдделеріне қызмет ету» ұғымымен теңестірілуі тиіс деп көрсетіледі.
- Егер біз бұрынғы түсініктер мен қағидаттар туралы өткен шақта сөйлесек, оларды не алмастыра алады және бұл қаншалықты орынды?
- Мемлекеттік басқару тұжырымдамасы әлдеқайда кең және азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған сервистік модельді құруды көздейді.
«Біз мемлекеттік аппараттың құрылымы мен мемлекеттік органдардың оңтайлы саны жөнінде шешім қабылдауымыз қажет» деді Қ.Тоқаев 2020 жылғы Үкіметтің кеңейтілген отырысында.
Конституциямыздың мерейтойы қарсаңында атап өту орынды: сервистік мемлекет тұжырымдамасына сәйкес, Негізгі заң — мемлекет пен қоғам, мемлекет пен азамат арасындағы қатынастардың өзегін құрайтын құжат. Бұл қатынастардың мазмұны мен сипатын айқындайды.
Ғылыми негіз ретінде қоғамдық шарт теориясы Негізгі заңды қоғамдық шарт деп атайды. Бұл теорияның жақтаушылары Конституция барлық елдерде республикалық референдум арқылы қабылданатынын дәлел ретінде көрсетеді. Мұнымен келіспеу мүмкін емес, себебі Конституция мемлекет пен азамат арасындағы негізгі өзара міндеттемелерді белгілейді. Оның үстіне, бұл міндеттемелер өзара сипатқа ие.
Конституция мемлекет құрылымын, оның құқықтық режимін, мемлекеттік билік органдарының жұмыс істеу жағдайларын да айқындайды. Алайда бұлар жүзеге асырушы нормаларға жатады. Негізгі мән — мемлекеттің азаматтармен өзара құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы.
Конституцияны мемлекет пен азамат арасындағы қоғамдық шарт ретінде түсіну — азаматтардың өз құқықтары мен міндеттерін дұрыс ұғынуы үшін және мемлекеттік аппараттың өзінің күнделікті жұмысына дұрыс көзқараспен қарауы үшін аса маңызды.
- Конституция қоғамдық шарт рөлінде қандай өзгерістерді білдіреді?
- Құқық жүйесіне қатысты негізгі өзгеріс — мемлекеттік билік органдары мен азаматтар арасындағы қатынастарды реттейтін құқық салаларында жария-құқықтық негіздердің «еріту» процесі басталады.
Билік пен бағынуға негізделген қатынастардан теңдік қағидаттарына негізделген өзара әрекеттестікке көшу күтіледі. Демек, жеке құқықтық институттар мен нормалардың шекарасы кеңейе түседі.
Әрине, бұл процесс қарсылыққа ұшырайды. Биліктік мәртебені сақтау әрдайым тартымды перспектива. Ал сервистік сипат әкімшілік ресурсты және мемлекеттік органдардың азаматтармен дәстүрлі қатынас формаларын әлсіретеді. Сондықтан әртүрлі дәлелдер ұсынылуы мүмкін. Алайда мемлекеттік басқаруды толық жаңғырту — бұл тоқтатуға болмайтын процесс.
Конституцияны қоғамдық шарт ретінде қарау бүкіл мемлекеттік қызметті тек азаматтарға ғана емес, бүкіл қоғамға көрсетілетін қызмет ретінде түсінуді білдіреді. Осы тұрғыдан алғанда, мемлекеттік қызмет ұғымын тек жеке қызметтермен шектеу әрекеттері маңызын жоғалтады. Құқықтық тәртіп, қоғамдық денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау сияқты қоғамдық қызметтер де мемлекеттік қызметтер қатарына енгізіледі.
Бұл бірқатар оң нәтижелерге әкеледі:
Мемлекеттік басқарудың мақсат қою мәселесін емдеу процесі басталады;
Негізгі басымдықтар мен мақсатты көрсеткіштер қоғамдық қызметтерді тұтынушылардың қажеттіліктерінен туындайды;
Басқару ойы қоғамдық қызметтердің сапа стандарттарын әзірлеуге көшеді;
Мемлекеттік қызметтер мен функциялардың арақатынасы дұрыс түсініледі.
Мысалы, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтердің бизнес объектілерін тексеру функциясы тек билік өкілеттігі ретінде ғана емес, қоғамдық денсаулықты қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік қызмет құралы ретінде қарастырылуы тиіс.
Мемлекеттің артық әрекеттері мен шығындарының жалған әрі қажетсіз екендігі айқын болады — олар қоғамдық қызметтердің жалпы құрылымына сыймайды.
Мемлекеттік басқаруда жүйелі өзгерістер орын алады, себебі мемлекеттік органдардың ұйымдастырушылық құрылымы қоғамдық және жеке мемлекеттік қызметтерді көрсету үшін ең жақсы модельді іздеу негізінде құрылады.
Мемлекеттік органдардың қызметінің тиімділігін бағалау жүйесі де жаңғырады — көрсеткіштер мен критерийлер азаматтар мен қоғамның үміттері мен қажеттіліктеріне бейімделеді. Өйткені адамдар үшін, мысалы, олардың ауласында қанша қылмыс ашылғаны емес, қылмыстың мүлдем болмауы маңызды.