Биыл 9 мамыр күні Ұлы Жеңіске 80 жыл толады. Осынау атаулы дата аясында біз тарих ғылымдарының докторы Аққали Ахметпен әңгімелесіп, сұхбат алған едік. Ендеше, соны оқырман назарына ұсынамыз.
- Ұлы Жеңіс туралы сөз қозғағанда, оның қазақ халқы үшін маңызы қандай болды?
- Ұлы Жеңіс қазақ халқы үшін өте үлкен мәнге ие. Екінші дүниежүзілік соғысқа Қазақстаннан миллионнан астам адам аттанып, олардың шамамен жартысы майдан даласында қаза тапты. Қазақ халқының жауынгерлік рухы мен батырлығы бұл кезеңде айқын көрініс тапты. Сонымен қатар, Ұлы Жеңіс тәуелсіз Қазақстан үшін үлкен тарихи кезеңнің бастауы болды. Бұл жеңіс біздің ұлттың тағдыры мен егемендігіміз үшін маңызды оқиға болды.
- Соғыс жылдарында Қазақстанның соғысқа қосқан үлесі туралы не айта аласыз? Қаншалықты маңызды рөл атқарды?
- Қазақстанның соғысқа қосқан үлесі өте үлкен болды. Республиканың аумағында бірнеше ірі әскери бөлімдер мен өнеркәсіп орындары жұмыс істеді. Қазақстанда танктер мен ұшақтар құрастырылды, азық-түлік пен қару-жарақ жеткізіліп, майданға жолданды. Сонымен қатар, Қазақстан майданға қару-жарақ, аммуниция, азық-түлік, киім-кешек пен дәрі-дәрмек жеткізуші негізгі аймақтардың бірі болды. Майданға жіберілген көптеген қазақ жауынгерлері мен еріктілер ұлы ерліктер көрсетті.
- Жеңістің 80 жылдығын атап өту бізге қандай тарихи сабақ береді? Бүгінгі ұрпаққа қандай тағылым қалдыру керек?
- Жеңістің 80 жылдығын атап өту біздің халқымыздың бірлігі мен ерлігін еске түсіруге мүмкіндік береді. Бұл кезеңнің маңызды сабақтарының бірі – елдің қайсарлығы мен болашақ үшін күресуге деген ұмтылысы. Бүгінгі ұрпаққа тарихты біліп, соғыс кезіндегі батырларымыздың ерліктерін құрметтеп, олардың ұмытылмауын қамтамасыз ету маңызды. Сонымен қатар, қазіргі уақытта бейбітшіліктің құндылығын түсініп, оның сақталуына үлес қосу қажеттілігіне назар аудару керек.
- Сіз тарихшы ретінде, соғыс жылдарында Қазақстанда қандай маңызды оқиғалар болды? Олардың көпшілігі бүгінгі күнге дейін қалай әсер етті?
- Соғыс жылдарында Қазақстанда көптеген маңызды оқиғалар болды. Бірінші кезекте, бұл елдің майданға қатысты еңбегі, еңбекшілердің ерлігі. Алматыда әскери оқу орындары ашылып, онда көптеген болашақ офицерлер дайындалды. Қазақстанда өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруде үлкен жұмыстар жүргізілді. Бұл жұмыстардың барлығы соғысқа арналған болды. Сонымен қатар, Қазақстанның тылда жұмыс істеген әйелдер мен балалардың ерлігі де ұмытылмайды. Бүгінде біз бұл оқиғаларды зерттеп, олардың маңызды екенін түсініп, осы еңбектерді бағалауға міндеттіміз.
- Қазақстанның майдангерлері мен ардагерлерінің ерліктерін қалай бағалайсыз? Олардың есімі мен еңбегін ұмытпау үшін қандай қадамдар жасалуы қажет?
- Қазақстанның майдангерлері мен ардагерлері біздің ең қымбат қазынамыз. Олардың ерлігі, жауынгерлік рухы бізге бейбітшілікті сақтауға шақырады. Олардың есімдерін ұмытпау үшін, біз оларды еске алу шараларын жиі өткізуіміз керек. Ардагерлердің өмірбаяндарын, олардың атқарған ерліктерін зерттеу арқылы кейінгі ұрпаққа жеткізу қажет. Сонымен қатар, бұл тұлғаларға арналған ескерткіштер мен естелік кітаптарын шығару маңызды.
- Қазіргі қоғамда Ұлы Жеңіс туралы ақпараттың жеткізілуі қандай деңгейде? Оған деген құрмет пен таным өзгерді ме?
- Қазіргі қоғамда Ұлы Жеңіс туралы ақпарат жеткілікті деңгейде таралуда, бірақ ол өткен ғасырдың соғысын түсіну мен оның маңыздылығын жеткізуде үлкен жауапкершілік керек. Әрине, уақыт өте келе таным мен құрмет өзгерді, бірақ жастар арасында бұл ұғымды жеткізу қиындық туғызады. Мүмкін, заманауи ақпарат құралдары арқылы осы күнді атап өтудің жаңа әдістері мен формаларын енгізу керек.
- Қазақстанда соғыс кезінде әскери өнеркәсіптің дамуы мен майданға қажетті құрал-жабдықтардың өндірілуі туралы не айта аласыз?
- Соғыс кезінде Қазақстанда әскери өнеркәсіп жақсы дамыды. Алматыда танк құрастыру зауыты мен түрлі қару-жарақ шығаратын фабрикалар жұмыс істеді. Республика майданға қажетті құрал-жабдықтарды жеткізу үшін үлкен жұмыстар атқарды. Соғыс жылдары майданға жіберілген азық-түлік пен дәрі-дәрмектердің маңызы зор болды, бұл өз кезегінде республиканың өнеркәсіптік әлеуетін арттырды.
- Ұлы Жеңістің тарихына қатысты жеке қызықты фактілер мен деректерді бөліссеңіз?
- Ұлы Жеңіске қатысты бір қызықты факт – Қазақстаннан шыққан алғашқы қазақ қызы, майданға аттанған Сәбира Майқанова. Ол танк экипажының командирі ретінде танкке қатысты маңызды тапсырмаларды орындаған. Оның ерлігі мен батылдығы бүгінгі күнге дейін көптеген адамдарды таңқалдырды.
- Ұлы Отан соғысына қатысты әлі ашылмаған құпиялар бар ма?
- Бұл – әлем тарихындағы ең қанды және ауыр кезеңдердің бірі. 80 жылдық кезеңде көптеген құпиялар ашылып, зерттеулер мен архивтер арқылы көптеген деректер қолжетімді болды. Дегенмен, әлі де ашылмаған, зерттелмеген немесе толық түсіндірілмеген құпиялар бар. Олардың кейбіреулері әлі күнге дейін әскери, дипломатиялық немесе ақпараттық құпия ретінде сақталуда. Мысалы, бірнеше аспектілер әлі толық ашылмаған немесе зерттелмеген болуы мүмкін.
Біріншісі – құпия операциялар мен әскерлердің орналасуы. Соғыс кезінде көптеген құпия операциялар жүзеге асырылды, олардың кейбірі әлі күнге дейін жарияланбаған. Әсіресе Кеңес Одағының әскери стратегиясы мен қарсыластарға қарсы арнайы операциялары, соның ішінде әскери барлау мен тыңшылық әрекеттері туралы толық мәліметтер әлі толық зерттелмеген.
Екіншісі – Кеңес Одағы мен Германия арасындағы алғашқы келіссөздер. 1941 жылы Германия мен Кеңес Одағы арасындағы шабуыл алдындағы дипломатиялық қарым-қатынастар туралы көптеген құпия деректер сақталған. Кейбір тарихи көздерде Германия мен Кеңес Одағының арасындағы 1939 жылғы Молотов — Риббентроп пактісінен кейінгі уақыттағы келіссөздер мен дипломатиялық ойындардың әсері туралы әлі де толық ақпарат жоқ.
Үшіншісі – құпия қару-жарақ зерттеулері. Соғыс кезінде түрлі елдер ерекше қару-жарақ жүйелерін жасап шығарды. Мысалы, Кеңес Одағының супержылдам ұшақтары, танктері, атом қаруының алғашқы сынақтары мен басқа да құпия зерттеулер туралы мәліметтер әлі толық ашылмаған болуы мүмкін.
Төртіншісі – Қазақстанның соғыс кезінде атқарған рөлі мен елеусіз қалдырылған ерліктер. Қазақстанның соғысқа қосқан үлесі орасан зор болғанымен, көптеген қазақ жауынгерлерінің ерлігі әлі күнге дейін толық дәріптелмеген. Ұлы Жеңіске қатысты құпияларды ашу барысында бұл ұрпаққа беймәлім көптеген жеке тұлғалардың еңбегін анықтау қажет.
Бесіншісі – соғыстың аяқталуына қатысты құпиялар. Соғыс аяқталғаннан кейінгі кезеңде көптеген шешімдер қабылданды, оның ішінде Жапонияға қатысты АҚШ-тың атом бомбаларын қолдануы және Кеңес Одағының Еуропадағы жеңісінің нәтижелері туралы дипломатиялық құпиялар да көп. Сонымен қатар, кеңестік жетекшілердің әртүрлі геосаяси шешімдері мен дипломатиялық жолдарды талқылауға қатысты құпия деректер болуы мүмкін.
Соңғысы – қазақ жеріндегі құпия әскери объектілер. Кеңес Одағы кезінде Қазақстанның бірнеше аймақтарында әскери және құпия объектілер болды, олардың ішінде ядролық сынақ алаңдары мен тыңшылық мақсатта қолданылған жерлер бар. Бұл объектілердің кейбірі әлі күнге дейін толық зерттелмеген және олардың нақты мақсаты мен қолданылуы туралы ақпараттар әлі ашылмаған болуы мүмкін.
Сонымен қатар, басқа елдердің архивтерінде жатқан деректер, әсіресе Ресей мен Германия архивтеріндегі материалдар әлі толық зерттелмеген, бұл да Ұлы Жеңіске қатысты жаңа мәліметтер мен құпияларды ашуға мүмкіндік береді. Тарихшылар мен зерттеушілер бұл құпияларды анықтауға бағытталған жұмыстарды әлі де жалғастыруда.