Халықаралық үкіметтік емес ұйымдар Қазақстанды сөз бостандығы өте шектеулі елдерге жатқызады, деп хабарлайды newsroom.kz.
«Әділ сөз» халықаралық сөз бостандығын қорғау қоры талдықорғандық журналист Сандуғаш Дүйсеноваға қатысты қозғалған қылмыстық іс бойынша ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаевқа ашық
үндеу жариялады. Журналистік қауымдастық әріптесін қолдады, өйткені ол кәсіби қызметі үшін қудаланған.
Өз өңірінде ғана емес, республикалық басылымдарда да сыни материалдар жариялаған журналисті азаматтың жеке деректерін жария етті деп айыптады. Осыдан бір жылдан астам уақыт бұрын Сандуғаш Дүйсенова әлеуметтік желідегі парақшасында кісі өлтіргені үшін іздеуде жүрген азаматты табуға көмек сұрап ақпарат жариялаған. Сауалнаманың жарияланған фотосында күдіктінің ЖСН-ы көрсетілген. Кейінірек бұл адам кісі өлтіргені үшін 16 жылға сотталды. Қазірдің өзінде қамауда отырған ер адам кенеттен бұл «құқық бұзушылықты» есіне түсіріп, журналиске арыз жазды. 2023 жылдың 11 тамызында полицейлер Дүйсеноваға тағылған айыппен таныстырып, жеке тінту жүргізіп (камера алдында жалаңаш шешінуге мәжбүрлеген), таңертеңге дейін тергеу изоляторында ұстаған.
Құқық қорғау ұйымының заңгерлері сот құжаттарының дерекқорында ашық жатқан (ер адам бұрын сотталған болғандықтан) ЖСН-ды жариялау ісінде айтарлықтай моральдық залалдың дәлелі жоқ деп санайды. Бірақ нақты келтірілген зиян ғана қылмыстық әрекет саналады. ЖСН желіде жарияланбағанның өзінде сотталушының беделі, жұмсартып айтқанда, айтарлықтай жоғары болмаған. 15 тамызда Жетісу облысы
прокуратурасының араласуынан кейін Сандуғаш Дүйсеноваға қатысты қылмыстық іс тоқтатылды, оның әрекеті Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекс бойынша қаралады.
Дүйсенованың өзі бұл қылмыстық іс жай сылтау, мемлекеттік органдар тарапынан қысым көрсету әрекеті деп есептейді. Журналистерді қорқыту, үрейлендіру және керек кезде елемеу тәжірибесі өңірлдерде, шағын қалаларда жиі пайдаланылатынын айтады. Бұл туралы Сандуғаш Гүлнәр Бажкенованың
бейнесұхбатында айтты. Кездесу журналист уақытша ұстау изоляторынан шыққаннан кейін бірнеше күннен кейін түсірілген. Оның айтуынша, Жетісу облысы әкімдігінің шенеуніктерінің оған тіс қайрауының бірнеше себебі болуы мүмкін. Жуырда ғана Сандуғаш Дүйсенова сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке шенеуніктердің мемлекет берген пәтерлерін неліктен жалға беріп жатқанын тексеруді сұрап арыз жазған. Сондай-ақ журналист БАҚ беттерінде аз қамтылғандарға пәтер бөлудегі сыбайлас жемқорлық істері туралы ақпаратты жариялады.
Қатаң шара қолдануға уәде беру, қорқыту, қылмыстық қудалау туралы ескерту, БАҚ-ты жауып тастаймын деп қорқыту — билік өкілдерінің журналистерге қысым жасаудың негізгі құралы. Бұл тізім 2022 жылы «Әділ сөз» халықаралық сөз бостандығын қорғау қорына қазақ тілшілерінің шағымдарынан кейін жасалған. Қор сайтында жарияланған құжаттарда 48 қоқан-лоққылардың 10-ы (21%) шенеуніктерден келгені, 35% жағдайда қорқыту көздері анықталмағаны айтылған.
«Әділ сөз» халықаралық сөз бостандығын қорғау қоры бірнеше жылдан бері Қазақстандағы құқық бұзушылықтардың статистикасын жүргізіп келеді және осы деректерге сүйенсек, елде БАҚ-қа қысым жасау жағдайының қалай өзгеріп жатқанын байқауға болады. Былтыр қазақ баспасөзі үшін аса ауыр кезең болды. Қор тіркелген журналистер мен БАҚ құқықтарын бұзу саны 65,9%, 2021 жылғы 132-ден 2022 жылы 219-ға дейін өсті. Бір жыл бұрын да өсім байқалды: 2020 жылмен салыстырғанда 69,2% ұлғайған.
Құқық бұзушылықтың барлық түрлерінің ішінде журналистердің кәсіби қызметіне кедергі жасау істері жиі байқалды. 2022 жылы мұндай шағымдар 73 болса, 2021 жылы 77 болған. Айтпақшы, ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің (БП ҚС АЕК) ресми есептерінде қылмыстық істердің саны ҚР ҚК 158-бабы («Журналистердің жұмысына кедергі жасау») бойынша қозғалған қылмыстық іс соңғы жылдары екі-үштен аспаған. ҚС АЕК мен «Әділ сөз» деректеріндегі мұндай үлкен айырмашылық, ең алдымен, әрбір журналистің құқық қорғау ұйымына арызданумен шектеліп, қылмыстық іс қозғауды талап етпеуімен байланысты.
Соңғы бір жылда «төртінші билік» өкілдеріне қатысты басқа да құқық бұзушылықтар саны да айтарлықтай өсті. 2022 жылы шабуылдар саны 3,5 есе, қамауға алынғандар саны 4,7 есе өсті. Қор қызметкерлері журналистерді жауап алуға шақыру, заңсыз бақылау, цензура және т. б. туралы шағымдарды жеке бағанға белгілей бастады.
Биыл қаңтар–шілдеде құқық қорғаушылар журналистер құқығының бұзылуына қатысты 334 түрлі істі тіркеген. Оның ішінде «С-Информ» (Түркістан облысы) басылымының бас редакторы Амангелді Батырбековтің қамауға алыну ісі де бар. Қылмыссыздандырылған бап бойынша ол 20 тәулікке қамалды.
Жеке блок ретінде Қазақстандағы сөз бостандығын бұзудың жеңілірек санаты — ақпаратты алу және тарату құқықтарын бұзуды айтуға болады. Бұл бөлімде былтырғы статистика да айтарлықтай өсті: 2021 жылмен салыстырғанда 53,8% көбейген. Мұндай істер енді ондап емес, жүздеп саналады. Былтыр «Әділ сөз» қоры осындай 326 арыз-шағымды тіркесе, бір жыл бұрын 212 шағым түскен.
Ең көп таралған нұсқа — ақпаратты беруден бас тарту, шектеу немесе талаптарды бұзу. 2022 жылғы шағымдардың 70,6%-ы осыған қатысты. Сондай-ақ журналистер сайттарға кіруге негізсіз шектеулер, БАҚ өкілдерінің құқықтарының теңдігі мен сот процесінің жариялылық принципін бұзу істері де кездесті.
Журналистерге тағылған айыптар көбіне азаматтық сот ісін жүргізу аясында қаралады. Былтыр тағылған айыптардың жалпы санының 54%-ы дәл осылай болған. Журналистерге қатысты барлық істердің төрттен бірі әкімшілік заң аясында жүргізілген. Қылмыстық істердің саны да осыншалықты.
Жалпы былтыр журналистерге қатысты 101 іс қаралған. Бұл соңғы жылдардағы ең төменгі көрсеткіш екені қуантады. 2017 жылдан бері мұндай істердің саны 120–150 аралығында.
Халықаралық қауымдастық Қазақстанды сөз және ақпарат бостандығы қатаң шектелген елдердің қатарына жатқызады. Бұл туралы британдық Article 19 құқық қорғау ұйымы жариялаған Global Expression Report 2023
баяндамасында айтылған. ҮЕҰ мамандары сөз және сөз бостандығы бойынша 161 мемлекеттің рейтингін жасаған. Ең еркін елдердің қатарында Дания, Швеция, Норвегия, Швейцария, Финляндия сияқты Еуропа елдері бар. Қазақстан да басқа посткеңестік республикалар сияқты бұл тізімдегі 100-орыннан әлдеқайда төмен. Еліміз 121, Ресей 141, Тәжікстан 149-орында.
