Жыл басынан бері елордада 443 интернет алаяқтық фактісі тіркелген. Көрсеткіш ай сайын артып келеді. Салыстырмалы түрде қарасақ, 2021 жылы 188 факті тіркелген. Бүгінде жыл басынан бері 443 факті бойынша 45 істі қарау аяқталған. Сонымен қатар 150 интернет алаяқтық фактісі ашылып, нәтижесінде 29 айыпты ұсталып, оның 13-і қамауға алынған. Бұл нақты құқық қорғау органдарына арыз-шағым түсіргендер бойынша мәлімет.
Мысалыға еліміз бойынша тіркелген интернет-алаяқтық фактілерінің саны 17,8 мыңды құрайды екен. Бұл көрсеткіш жыл сайын 2 есеге жуық көбейіп келеді. Интернет-алаяқтықтар Астана және Алматы қалаларында, Қарағанды, Қостанай және Шығыс Қазақстан облыстарында көбірек тіркелген.
Кибер-алаяқтықтың кең таралған тәсілдері – интернет-хабарландырулар бойынша тауар немесе қызмет үшін алдын ала төлем не толық төлем алу (8,2 мың факт), микрокредиттік ұйымдардың сайттарында жалған онлайн-қарыз ресімдеу (2,7 мың), банктердің қауіпсіздік қызметтерінің атынан қоңырау шалу арқылы банк шоттарынан ақша ұрлау (2,3 мың), түрлі жобаларға, ойындарға және т. б. тиімді ақша салуды ұсыну (1,9 мың), жалған сілтемелер жіберу арқылы жеке деректерді немесе ақшаны иелену (1,3 мың) және т. б. Бұл ретте алаяқтар шығыс нөмірлерін қазақстандық ұялы операторлардың абоненттік нөмірлеріне ауыстыру бойынша хакерлік бағдарламаларды қолданады.
Қазір қылмыскерлер қоғамды цифрландыруды халықты алдау үшін белсенді қолданады.
Цифрландырудың қазіргі қоғамда қаншалықты маңызды екенін бәріміз білеміз. Енді сіз мемлекеттік, банктік және басқа қызметтерді онлайн режимінде ала аласыз. Алайда, өкінішке орай, қылмыстық элемент, оның ішінде алаяқтар да осы мүмкіндіктерді белсенді пайдаланады. Қазіргі уақытта жыл басынан бері интернет-алаяқтықтың 10 мыңға жуық жағдайы тіркелген. Алайықтық істердің көп тіркелуі Астана қаласы көш бастап тұр.
Алаяқтықтың ең көп таралған тәсілі-бұл әйгілі базарларда, сондай-ақ Instagram, Telegram және WhatsApp сияқты әлеуметтік желілер мен мессенджерлерде жарнамаларды орналастыру арқылы интернет-сауда.
Алаяқтар жарнамаларды OLX, дөңгелектер, Крыша сияқты танымал сайттарға, сондай-ақ әлеуметтік желілерге орналастыруға бейім. Олар тауарлардың немесе қызметтердің әдейі төмендетілген бағаларын көрсетеді және алдын ала төлемді немесе толық төлемді талап етеді. Республикада алаяқтықтың 2000-нан астам жағдайы тіркелген.
Алаяқтардың құрбаны болмас үшін бірнеше ережелерді сақтау қажет:
Біріншіден, сіз тексерілген жарнама сайттарын пайдалануыңыз керек.
Екіншіден, тауарды алғаннан кейін төлем туралы келісу қажет.
Үшіншіден, төлем алдында тауардың бар екеніне көз жеткізу керек, қажет болған жағдайда бейне қоңырауды пайдалануға болады. Егер сатушы басқа қалада болса, сіз таныстарыңыздан немесе туыстарыңыздан тауарды алып, жіберуді сұрай аласыз.
Азаматтар күмәнді және ашық емес ақшаны тез көбейтудің әртүрлі схемаларына қатысуды жалғастырғанымен, соңғы бірнеше айда әртүрлі инвестициялар мен инвестицияларды тарту арқылы жасалған алаяқтықтардың саны артты. Жыл басынан бері 500-ден астам қазақстандық жұмыс істемейтін инвестициялық жобаларға өз ақшаларын салған осындай схемалардың құрбаны болды. Сонымен қатар, кейбір жағдайларда осы мақсаттар үшін несиелер рәсімделді. Нәтижесінде олар жеңіл ақшаны іздеп жинақтарын жоғалтты.
Алаяқтар азаматтарды алдаудың әртүрлі тәсілдерін қолданады. Ең кең тарағандардың бірі-танымал компаниялар, банктер және криптовалюталар атынан жалған сайттар құру. Барлық байланыс Онлайн режимінде өтеді, соның ішінде мессенджерлер арқылы "менеджерлермен" және "брокерлермен" байланыс. Кейбір алаяқтар үлкен соманы тарту үшін бір реттік төлемдер, дивидендтер төлейді. Тағы бір кең таралған әдіс - банктер мен құқық қорғау органдарының қызметкерлері атынан телефон қоңыраулары. Тасымалдаушылар шетелден келген қоңырауларды бұғаттайды, бірақ алаяқтар алдаудың жаңа жолдарын іздеуді жалғастыруда. Қазір ең көп таралған алаяқтықтар шетелдік нөмірлерден және "Ватсап" арқылы қоңырау шалу арқылы жасалады. Соңғы 3 айда банк қызметкерлерінің атынан 475 алаяқтық әрекет тіркелді, 400-ден астам жағдай онлайн-қарыздармен байланысты.
Алаяқтар азаматтарды алдау және олардың ақшаларын ұрлау үшін әртүрлі амалдарды жиі қолданады. Жалпы әдістердің бірі-шоттағы күдікті операциялар немесе несиені рәсімдеу әрекеті туралы хабарлау, сондай-ақ банктің жосықсыз қызметкерлерін ұстау бойынша арнайы операциялар жүргізу. Ақшаның сақталуын қамтамасыз ету сылтауымен алаяқтар азаматтарды ақшаны қауіпсіз "сақтандыру" шотына аударуға көндіреді, содан кейін ол ұрланған ақшаны одан әрі аудару немесе қолма-қол ақшаға айналдыру үшін қолданылады. Кейде алаяқтар азаматтарды несиелерді рәсімдеуге, олардың нұсқауы бойынша телефондарға қашықтан қол жеткізу үшін қосымшалар орнатуға және банктерден келіп түсетін СМС-хабарлама кодтарын хабарлауға көндіреді, осылайша банктер қолданатын барлық қауіпсіздік шараларын айналып өтеді. Банктердің немесе полицияның қызметкерлері ешқашан дербес деректерді хабарлауды сұрамайтынын және телефон арқылы арнайы операциялар жүргізбейтінін түсіну маңызды. Егер сіз күдікті қоңырау алсаңыз, жеке деректеріңізді бермеңіз немесе шабуылдаушылар көрсеткен шоттарға ақша аудармаңыз. Министрлік мұндай қылмыстардың алдын алуға және ашуға бағытталған шаралар қабылдауда. Банктермен бірге азаматтардың шоттарының сақталуын қамтамасыз ету және полициямен жедел өзара іс-қимылды қоса алғанда, заңсыз кредиттерді ресімдеудің жолын кесу жөнінде қосымша шаралар іске асырылуда.
Бүгінгі таңда интернет-алаяқтықтың алдын алудың ең тиімді шарасы халықтың ақпараттық және құқықтық сауаттылығын арттыру болып табылады. Сондықтан біз азаматтарды сақтық шаралары туралы ақпараттандыру бойынша белсенді жұмыс істеп жатырмыз. Тек ағымдағы жылдың өзінде БАҚ-та киберқылмыстың алдын алуға бағытталған 6 мыңнан астам материал жарияланды.
“Біз байланыс операторларымен, сондай-ақ "Olx", “Крыша" сияқты хабарландыру сайттарымен және царка IT-компаниясымен (кибершабуылдарды талдау және тергеу орталығы) фрод-қоңыраулармен күресу үшін меморандумдар жасадық. Сонымен қатар, әр аймақта интернет-алаяқтықты тергеу үшін арнайы топтар құрылды. Елордада киберқылмыспен күресті күшейтуге бағытталған "Киберпол" пилоттық жобасы іске қосылды”, - деп атап өтті ІІМ баспасөз қызметі.
Негізгі назар басқа мемлекеттік органдармен, қаржы институттарымен және жеке сектормен өзара іс-қимылды күшейтуге бағытталған. Сонымен қатар, біз киберқылмыстарды анықтауға және ашуға, сондай-ақ ұйымдастырушылар мен қатысушыларды ұстауға бағытталған шаралар кешенін іске асырамыз.
Мұндай жұмыстың мысалы ретінде Астанада "Instagram" әлеуметтік желісінде Парақша құрған Екібастұздың тумасын ұстау болып табылады, онда ол төмен бағамен тон сату туралы хабарландыру орналастырды. Оның 26 ұқсас қылмысқа қатысы анықталды, жалпы шығын 4,2 млн. теңгені құрады. Сондай-ақ, Шымкент қаласында Тараз қаласының бір топ тұрғыны интернет-алаяқтық жасағаны үшін ұсталды. Олардың барлығы қамауға алынды.
Аталған адамдар фармацевтикалық Компанияның клиенттер базасын ұрлап, оның клиенттеріне қоңырау шалып, көлікті ұтқаны туралы хабарлайды. Олар азаматтарға автокөлікті безендіру үшін салықтар мен қызметтерді төлеуді ұсынды. 20 жәбірленуші анықталды және басқа алаяқтық құрбандарын анықтау жұмыстары жалғасуда. Осы фактілердің барлығына тергеу жүргізілуде. ІІМ басқа мемлекеттік органдармен және жеке сектормен ынтымақтастықта интернет-алаяқтыққа қарсы іс-қимыл жөнінде қажетті шаралар қабылдайды. Жаңа қауіптердің пайда болуына байланысты ІІМ интернет-алаяқтықты қоса алғанда, киберқылмыспен күрес жөніндегі үш жылдық бағдарламаны әзірледі және іске қосты. Алайда, егер азаматтар қарапайым қауіпсіздік шараларын сақтаса, бұл шаралардың ең үлкен тиімділігіне қол жеткізіледі:
Ешқашан өзіңіздің жеке деректеріңізді, абоненттік нөмірлеріңізді, банктік карталарыңызды және олардың деректемелерін ешкімге және ешбір жағдайда бермеңіз.
Телефондарыңызға белгісіз бағдарламаларды орнатпаңыз, тек App Store, Play Market сияқты ресми көздерден қосымшаларды пайдаланыңыз.
Банктер немесе Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің "телефон" нұсқауларын орындамаңыз.
Күмәнді мәмілелер бойынша аударымдарды жүзеге асырмау, ашық табыс көзінсіз қаржылық схемаларға сақ болу.
Банктік қызметтерге кіру құпия сөздерін үнемі өзгертіңіз. Бұл өзіңізді алаяқтардан қорғауға көмектесетін негізгі шаралар.
Интернеттегі алаяқтық-бұл адамдарды алдау арқылы заңсыз пайда табу үшін Интернетті пайдаланумен байланысты қылмыстық әрекет. Бұл құбылыс әлемде жиі кездеседі және оның шығыны жыл сайын миллиардтаған долларға бағаланады. Алаяқтар құрбандарын алдау үшін әртүрлі әдістерді қолданады, соның ішінде фишинг, вирустар және телефон арқылы алдау.
Интернеттегі алаяқтықтың ең көп таралған түрлерінің бірі-фишинг. Бұл әдіс алаяқтар белгілі компаниялардың немесе банктердің түпнұсқа сайттарына ұқсайтын жалған сайттар жасайды. Алаяқтық құрбандары осы жалған сайттарға Құпия сөздер мен несие карталарының нөмірлері сияқты жеке деректерді жібереді, содан кейін олардың шоттарына кіру немесе ақша ұрлау үшін пайдаланылады.
Алаяқтықтың тағы бір кең таралған тәсілі - вирустар. Алаяқтар зардап шеккендердің компьютерлерінен жеке мәліметтер мен басқа да құнды ақпаратты ұрлай алатын зиянды бағдарламалар жасайды. Олар сондай-ақ вирустарды құрбан болғандардың компьютерлеріндегі файлдарды шифрлау үшін қолдана алады және олардың құлпын ашқаны үшін төлем талап ете алады.
Алаяқтықтың үшінші түрі-телефон арқылы алдау. Алаяқтарды банктердің немесе Құқық қорғау органдарының қызметкерлері ұсына алады және құрбандардан ақша аударымдарын талап ете алады. Олар сондай-ақ жәбірленушілерге лотереяда немесе басқа конкурстарда ұтыстарды ұсына алады және жоқ қызметтер үшін ақы талап ете алады.
Бүкіл әлем бойынша интернет-алаяқтардың қанша ақша жинағаны туралы нақты сома жоқ, өйткені бұл сан үнемі өзгеріп отырады. Алайда, FBI мәліметтері бойынша, тек АҚШ-та 2020 жылы киберқылмыс арқылы шамамен 4,2 миллиард доллар ұрланған. Жалпы, сарапшылар интернет-алаяқтықтың шығыны жыл сайын миллиардтаған долларды құрайды деп есептейді.
Интернеттегі алаяқтықпен айналысатын қылмыстық топтардың санына келетін болсақ, оның нақты саны да жоқ. Себебі көптеген топтар өз әрекеттерін жасыру үшін әртүрлі әдістер мен технологияларды қолдана отырып, жасырын әрекет етеді. Алайда, Lazarus Group, Fin7, Carbanak, Cobalt Group, REvil және басқалары сияқты көптеген танымал киберқылмыс топтары бар, олар интернет арқылы ақша мен жеке деректерді ұрлаумен айналысады. Сонымен қатар, күн сайын жаңа топтар пайда болады, бұл интернеттегі алаяқтықпен күресуді қиындатады және қажет етеді.
Интернет-алаяқтар әлемнің әртүрлі елдері мен аймақтарында орналасуы мүмкін. Олар өз әрекеттері үшін әлемнің түкпір-түкпірінен келген желілер мен инфрақұрылымды пайдалана алады, бұл оларды қадағалауды қиындатады.
Интернет-алаяқтар орналасқан ең танымал аймақтардың қатарына Ресей, Қытай, Нигерия, Үндістан, Пәкістан, Бразилия, Канада, АҚШ және басқалары кіреді.
Сонымен қатар, ұйымдасқан топтармен немесе қылмыстық желілермен байланысы жоқ жалғызбасты адамдар ретінде әрекет ететін көптеген интернет-алаяқтар бар. Олар әлемнің кез келген елінде болуы мүмкін және адамдарды алдау үшін әртүрлі әдістерді қолдана алады.
Интернеттегі алаяқтықтың құрбаны болған адамдардың нақты санын анықтау қиын. Себебі көптеген жәбірленушілер ұятқа, қорқынышқа немесе Құқық қорғау органдарымен қарым-қатынас жасағысы келмегендіктен болған жағдай туралы хабарламауы мүмкін. Сонымен қатар, алаяқтар басқа елде. Оны қалай ұстайды деп күмәндануы мүмкін. Алайда сіз алаяқтықтың құрбаны бола қалсаңыз, оларға осындай қылмыстарды анықтауға және жолын кесуге көмектесу үшін құқық қорғау органдарына хабарласуыңыз керек. Оны құрықтауға көмектесіп, өзгені алдамауына тосқауыл бола аласыз.
