Жойқын жер сілкінісінен зардап шеккен Түркияға туысқан түркі жұрты түгел жұмылып, көмек қолын созып жатыр. Соның ішінде Қазақстан халқы азық-түлік, киім-кешек, дәрі-дәрмектен бөлек, 70-ке жуық киіз үй жіберді. Апат ошағы саналатын Қахраманмараш провинциясында сол 70 киіз үйді тігуге 50-ге жуық Түркия қазақтарын бастап барған Kazakder ұйымының негізін салушы Жанымхан Жаналтайға хабарласып, әңгімелескен едік, деп Newsroom.kz хабарлайды turkystan.kz дереккөзіне сүйене отырып.
– Әлеуметтік желіден зілзала болған аймақтардың бірінде үрейі қашқан халыққа Kazakder деген жазуы бар желетке киген Түркия қазақтарының жаппай көмектесіп жатқанын көрдік. Сұрастыра келе, ол жаққа елуге жуық қазақтарды бастап апарған сіз екенін әрі Ыстанбұлда құрылған Kazakder ұйымын басқаратын да өзіңіз екенін білдік. Алдымен өзіңіз, сосын Kazakder ұйымы туралы бірер сөз айта отырсаңыз.
– Аты-жөнім – Жанымхан Жаналтай. Ыстанбұлда туып-өскен қазақпын. Кезінде Алтай губернаторы, Үрімшіде құрылған Шынжаң аралас өлкелік үкіметінде Қаржы министрі болған Жанымхан Жаналтайдың немересімін. Қырық жастамын. Негізі, мен 2003 жылы Қазақстанға көшіп келгенмін. Астанада «Самұрық-Қазына» компаниясында тоғыз жылдай жұмыс істедім. Сосын төрт жылдай Астана халықаралық қаржы орталығында еңбек еттім. Қазір Қазақстанда екі ағылшын серіктесіммен бірге консалтинг компания ашып, бірге жұмыс істеп жатқаныма үш жылдың жүзі болды. Отбасым, үш балам бар. Үш баламның біреуінен аутизм белгілері анықталған соң екі жыл бұрын Түркиядағы арнайы мектепке алып келдім. Қазақстанда ондай мектеп таба алмадым. Сондықтан соңғы екі жыл бойы екі елдің ортасында жүремін. Үш жыл бұрын Түркия қазақтарының басын біріктіретін қауымдастық қажет екенін түсініп, Ыстанбұлда жеке кеңсесі бар үлкен қауымдастық құру идеясы туды. Сөйтіп, бірге өскен азаматтар басымыз бірігіп, Түркияда тұрып жатқан жаңа жас буын өкілі ретінде ата-аналарымыздың күшімен орнаған бірлік пен берекені одан әрі арттыру ісін қолға алдық. Алғашында Kazakkent Altay Derneği деп ашылған едік. Қазір Kazakder атауын брендке айналдырып жатырмыз. Біздің мақсат – Түркияға немесе Қазақстанға ғана емес, жалпы түрік әлеміне қызмет ету. Қазір бар назарымыз Түркияда болып тұр. Кеше ғана 6 ақпанда жойқын жер сілкінісінен зардап шеккен Түркияның Қахраманмараш қаласынан оралдым.
– Зілзала болған он облыста қанша қазақ тұратыны туралы дерек бар ма сізде?
– Табиғи апат болған аймақтарда алты ғана қазақ отбасы тұрады. Оның екеуі Газиантепте, екеуі Хатайда, қалған екеуі Адыяманда. Зілзала салдарынан қатты зардап шеккен Хатай провинциясында Мұстафа Өзтүріктің туысқандары болған екі адам үйіндінің астында қалып қойып, қайтыс болды. Ал екінші отбасы тұрып жатқан үйлерінен дер кезінде шығып үлгерген, бірақ денелерінде аздаған жарақаттары бар. Қазір Ыстанбұлда туыстарының үйіне тұрақтады. Адыяман аймағында тұратын бір қазақ отбасы дін аман, тек үйлері опырылып түскендіктен, тұруға жарамсыз. Қазір олар да Ыстанбұлдағы туыстарының үйін паналады.
– Сіз бұл қайғылы хабарды естігенде қайда едіңіз? Қахраманмарашқа тек Ыстанбұл қазақтары бармаған болар? Қалай топтастыңыздар?
– Мен бұл хабарды естігенде Қазақстанға жол жүргелі отыр едім. Сосын дереу қауымдастықтың кеңсесіне жиналып, қолымыздан не келетінін ақылдастық. Кейін зілзаланың ауқымы біз ойлағаннан да үлкен екенін естігенде бірден іске көшуіміз керек екенін түсіндік. Түркия елі кезінде бізді құшақ жая қарсы алды. Жер берді, су берді. Бар жылуын аямады. Олардың басына қара бұлт үйіріліп, қиын күн түскенде біз де сырт қалмай, аталарымыздың атынан көмек қолын созуға енді біздің кезегіміз келгенін түсіндік. Алғашында тағам, киім-кешек, жылытатын пештер, көрпе секілді аса қажет заттар жібердік. Сосын журналист Нұрбек Бекбаудың жүз киіз үй апаруға қатысты көтерген бастамасын естідік. Нұрбек екеуіміз зілзаладан зардап шеккендерге көмек көрсету үшін ашылған бір топқа тіркелгенбіз. Сол топта киіз үйге қаражат жиналып жатқанын естіген соң «Түркияда тұратын қазақ диаспорасы ретінде сіздерге көмектесейік. Жүз киіз үйді тігу оңай емес. Сендерге ол үйлерді құрысатын көп адам қажет. Қарсы болмасаңдар, біз барып көмектесейік» деп жаздым. Одан бөлек, тамақ пісіретін заттар, киім-кешек апарғымыз келді. Оған қоса, киіз үйдің ішін жылытатын пештерге тапсырыс бердік. Сөйтіп, ол пештерді құбырларымен бірге Қахраманмарашқа алып бардық. Онда қырық алты қазақ бір автобуспен бардық. Үш көлікке мінген қазақтар артымыздан келді. Қырық алтының үшеуі Нигде провинциясынан келді. Он бірін жолай Анкараға соғып алып кеттік. Ал қалғаны – Ыстанбұл қазақтары.
– Әлеуметтік желіде киіз үй құратын адам таппай жатыр деген хабарламаны көзіміз шалған еді. Ол жаққа елу адам болып барған сіздер Қазақстаннан келгендерге қосылып өздеріңіз-ақ құрады екенсіздер ғой.
– Иә, ол туралы мен де естідім. Біресе «қырғыздар құрып береді», енді бірде «түріктер өздері құрып алады» дегенді естідік. Бірақ киіз үйлердің көбін біз алып келген жастар тікті. Бір-екі күннен соң Алания, Анталия жақта тұратын қазақтар қауымдастығының өкілдері үш көлікпен келіп, қатарымызға қосылды. Сөйтіп, бәріміз қосылып, киіз үй тіктік. Негізі, біздің онда барған басты мақсатымыз да сол болды ғой. Жетпіске жуық киіз үйді Қазақстаннан келген сегіз-тоғыз адам құра алмайды. Біз қаражат жинау басталған кезде-ақ көмектесеміз дедік қой. Негізі, киіз үйді Қазақстан мен Түркия қазақтары бірлігіміз жараса тігеміз деп ойлаған едік. Олай болмай шықты. Басында «Ешкім атсалыспасын. Өйтпесін. Бүйтпесін» деген әңгіме шықты. Бірақ біз көмектеспесек, олар ештеңе бітіре алмас еді. Бітірмей қайтып кетуші еді. Онсыз да жұмысты соңына дейін бітірмей қайтып кетті. Соңына дейін біздің жігіттер жүрді. Мұндай жерде келіспеушілік болатыны белгілі ғой. Бірақ мақсатымыз бір болғандықтан, түрік бауырлардың алдында дауласпайық деп «Мейлі, әңгімені көбейтпей көмектесейік» деп шештік.
– Әлеуметтік желіде сіздер құрған жетпіс киіз үйдің түгеліне жергілікті халықтың орнығып алғанын көрдік.
– Иә. Бос орын жоқ. Біз негізі жұма күні қайтпақ болғанда біразы бос тұрған еді. Қайта алмай сенбі күні қайта барсақ, бос орын жоқ, халық кіріп алған. Жалпы, сол жерде тұрып жатқан түрік ағайындар ризашылығын білдіріп, қолымызды қысып, құшақтап, бетімізден сүйіп, шексіз алғысын білдірумен болды. Кейбіреулері көзіне жас алып, жылады. Қатты қуанды. Көпшілік түріктер киіз үй туралы білмейтін шығар деп ойлайтын болар. Бірақ кейбіреулері түрік телехикаяларынан көрген. Ал енді бірі оның өте қолайлы баспана екенін, суық өткізбейтінін жақсы біледі. Келесі бірі «Кәдімгі үй секілді ғой» деп бар білетін дерегін айтып жүр. Көпшілігі ішіне кіріп көрген соң «Расымен, үй секілді екен ғой!» деп қуана-қуана ішіне көшіп кірді. Айта кетерлігі, ол жаққа әлі тағы көп киіз үй керек. Жеткіліксіз.
– Ә дегенде Түркияға киіз үй апаруға қатысты қоғам пікірі екіге бөлінді. Бірі палатка апарған әлдеқайда дұрыс десе, енді бірі киіз үйден артық ештеңе таппайтынын алға тартты. Қайсысы пайдалы, қайсысы тиімсіз екенін өз көзіңізбен көріп қайттыңыз ғой. Жоғарыда айтқаныңызға қарағанда, киіз үйдің пайдасы көбірек тиген секілді.
– Палатка ары кетсе екі аптаға жарар, одан ұзаққа шыдамайды. Әрі олар киіз үй секілді емес, суық болады. Әрі-беріден соң жел соқса, палатканы ұшырып әкетеді ғой. Жалпы, Қахраманмараш – таудың етегінде орналасқан қала. Тау жақтан адамның бетін тілетіндей өктем жел есетінін өз көзімізбен көрдік. Тұп-тура өңменіңнен өтіп кететін Астананың желі. Сондықтан киіз үйдің пайдасы көп. Қазір Еуропа мен Араб елдері,
Түркияның өзі де контейнер үйлер жасақтап, ол аймақтарға әкеліп, орнықтырып жатыр. Киіз үй қолайлылығы жағынан ол үйлерге жетпесе де, тиімділігі жағынан палаткадан үш есе көп деп есептеймін. Түріктер де мұны жақсы біледі. «Осында киіз үй тігіліп жатыр екен ғой» деп жүгіріп келгендер болды. Қахраманмараш маңындағы бір ауылдан жүз адам біз киіз үй тігіп жатқан аумаққа көшіп келуге мәжбүр болды. Сонда киіз үйдің қолайлылығы туралы естіген сол ауыл тұрғындары «Есікті ашыңдар! Бізге де орын беріңдер!» деп дауласты. Түркия үкіметі жанындағы апаттар мен төтенше жағдайлар басқармасының (AFAD) өкілдері ол үйлерге орнығатын адамдарды арнайы тізім бойынша кіргізді.
– Екі елдің ортасында жүрсеңіз де, Түркиядағы қазақ жастарына жол көрсетіп, жөн сілтеп жүргеніңізге риза болып отырмыз.
– Мен бұл жұмысты бәрінен биік қоямын. Біз – Түркияға көшіп келген ұрпақтың үшінші буынымыз. Жоғарыда айтып өткенімдей, жаңа буын ретінде осындағы қазақтар арасындағы береке мен бірлікті арттыру жолында тынбай жұмыс істейміз. Мұнда өмір сүріп жатқан ұрпақ өскен сайын қазақшаны ұмытып барады. Ана тілдің не үшін керек екенін білмейді. Өкініштісі сол, қазіргінің жастары технология, интернеттің ықпалынан ассимиляцияның құрсауында қалды. Әсіресе, кейінгі кезде бұл процестің үдей түскенін байқаймыз. Ойлап қараңыз, бір ғана Ыстанбұлда бір Қазақстан халқы тұрады. Мектепте түріктерден бөлек басқа ұлттармен бірге оқиды. Қазір осында көшіп келген сириялықтардың саны артып барады. Осындай көптің ішінде балалар кім екенін ұмытпасын деген мақсатты көздеп, қазақшылықты насихаттауды басты міндет етіп алдық. Туысқандық дәстүр – қазақы тәрбиенің мәйегі. Бәрі де содан басталады. Жеті атамызды, жеті ұрпақты білеміз. Біздің ең үлкен байлығымыз – біздің ұрпағымыз, біздің шежіреміз. «Қалай келдік?», «Қайда бара жатырмыз?» дегенді бүгінгі ұрпақ санасына сіңіруі қажет. Сондықтан алдымен балалардың қазақшаны жетік білгеніне мән бергіміз келеді. Қазақилықтың не екенін алдымен балаларымызға үйреткіміз келеді.
– «Отандастар» қорының бастамасымен шетелдегі қандастарға арналған қазақ тілі курстарына балалар қатыса ма?
– Қазір бізге балаларды қазақ тіліне онлайн форматта оқыту тиімсіз болып тұр. Өйткені планшетке немесе компьютерді қолына алған бала бәрібір интернетке кіріп, қызық қуып, басқа пайдасыз дүниелерді қарамай қоймайды. Әлбетте, «Отандастар» қорының ұйымдастырған курсының берері мол. Көпшілігі үйреніп жүр. Бірақ балалар офлайн форматта оқыса дейміз. Алдағы уақытта «Отандастар» қорымен бірлесіп, жаңа жоба бастамақпыз. Ыстанбұлда тұратын қазақ тілінің маманы табыла қалса, балаларға қазақ тілінен курс ашпақпыз. Қор жалақысын төлеп отырады. Жоғарыда айтып өткенімдей, біздегі жаңа буын мен Қазақстаннан келгендердің тіл табыса алмайтын себебі тіл білмегендіктен болып отыр. Түркиядағы қазақ жастарының тоқсан бес пайызы, мүмкін одан да көбі қазақша сөйлей алмайды. Оларда үйренетіндей қызығушылық та жоқ. Бұл негізі ата-ананың нұсқауымен болатын нәрсе ғой. Бірақ Түркияда туып-өскен ата-аналар осы жерге әбден сіңіп, тілі мен дәстүрін ұмыта бастаған. Балаларына қазақшаның керегі шамалы деп ойлауы мүмкін. Қазақ тілін үйрету ісін өз күшімізбен жүзеге асыра алмаймыз. Себебі ол үшін қыруар қаражат қажет. Сондықтан «Отандастар» қорының көмегімен қауымдастықтың кеңсесінде біраз жұмыс атқарамыз деп сенемін. Кеңсемізде ересектермен қатар балаларға да жағдай жасалған. Түркияға жетпіс жыл бұрын аман-есен келдік. Осы уақыт ішінде жақсылықтар да болды, қиындықтар да болды. Қалай болғанда да, құдайға шүкір, осы күнге басымыз аман, бауырымыз бүтін болып жеттік. Ал енді бұл күнге жеткен соң мұның қадірін түсініп, бөтен ортаға келсе де, қазақилығын көзінің қарашығындай сақтаған, салт-дәстүрді берік ұстанған, ата-әжелеріміз салып берген жолды жалғастыруымыз қажет. Kazakder ұйымы осы мақсатты көздеген жастардың басын біріктіріп, 2018 жылдың жазында ашылған еді. Кейін пандемия кезінде адамдар бір-бірінен алыстап кетті. Бірақ пандемия аяқталған соң көп жұмыс атқардық. 2020 жылы атқарған шаруаларымызды үлкен жинақ қылып шығардық. Былтыр жазда Түркиядағы ұлы көштің жетпіс жылдығына орай Ыстанбұлда Еуропа мен Түркиядан келген екі мыңға жуық қазақтың басын қосып, дүбірлі той өткіздік. Бізбен мүдделес жастардың қатары күннен-күнге көбейіп келеді. Түркияда үкіметтік жұмыста, халықаралық компанияларда, беделді мекемелерде жұмыс істейтін көп қазағымыз бар. Қауымдастықтың ішінде Turkish Airlines әуежолы компаниясында қызмет ететін екі қазақ пилот, төрт мықты дәрігер бар. Оның бірі әскерде жұмыс істейді. Бес полицей азаматымыз бар. Президент Режеп Тайып Ердоғанның күзет қызметінде жұмыс істейтін қазақ жігіт бар. Олардың басын біріктіру оңай емес, бірақ бәрінің көздегені, діттегені бір мақсат – қазақтардың берекесін арттыру, қазақилығын сақтап қалу.
– Әңгімеңізге рақмет! Іске сәт!
Сұхбаттасқан
Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ
Фото: turkystan.kz