Әлем елдерінің тарихына көз жүгіртсек, мемлекеттердің көпшілігі, әсіресе дамушы елдер, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында астық өндірісін, сақталуын және саудасын тікелей бақылауға алған. Мұндай қадам бағаны тұрақтандыруға және халықтың негізгі азық-түлікке қолжетімділігін сақтауға бағытталған.
Алайда 1980-жылдардан бері халықаралық сарапшылар еркін нарықты қолдап, мемлекеттің тікелей араласуын барынша азайтуды ұсынады. Олардың пікірінше, мемлекеттік интервенциялар бағаға жасанды ықпал етіп, нарықтық тепе-теңдікті бұзады, сондай-ақ жеке сектор үшін болжамсыздықты арттырады.
Осы тұрғыдан алғанда, әр елдің мемлекеттік астық құрылымдары қалай жұмыс істейтінін зерттеу — тек ішкі экономиканы емес, сонымен қатар жаһандық сауда ағындарын және биржалық тұрақсыздықты түсіну үшін аса маңызды.
Мемлекеттік қатысу формалары
Мемлекеттердің рөлі бірнеше формада көрінеді:
- Мемлекеттік астық компаниясы – астық сатып алу, сату, экспорттау, қайта өңдеу немесе логистикамен айналысатын, мемлекетке тиесілі кәсіпорын.
- Реттеуші орган – сапа стандарттарын белгілеп, нарықты бақылап отыратын, бірақ тікелей саудаға араласпайтын мемлекеттік құрылым.
- Стратегиялық резерв институты – елдің азық-түлік қорын құрып, оны дағдарыс кезінде қолданатын ұйым.
Кей елдерде бұл функциялар бірнеше компания арасында бөлінсе (мысалы, Қытай), ал басқаларында бір қолға шоғырландырылған немесе мүлдем жекешелендірілген.
Әртүрлі елдердің тәжірибесі
Қытай – COFCO жаһандық сауда мен логистиканы басқарып, сыртқы нарыққа «қылыш» рөлін атқарса, Sinograin ішкі тұрақтандыру мен фермерді қорғауды қамтамасыз ететін «қалқан» қызметін атқарады.
Үндістан – FCI фермерлерден минималды сатып алу бағасымен астық жинап, әлеуметтік бағдарланған таратумен айналысады. STC тапшылық кезінде импорт жасайды. Бұл модельдің басты мақсаты – аштықпен күрес және халықты қолжетімді бағамен астықпен қамтамасыз ету.
Ресей – ОЗК экспортқа бағдарланған оператор ретінде инфрақұрылымды (порт, элеватор, теміржол) дамытып, елді ірі жеткізуші ретінде күшейтеді.
Қазақстан – «Продкорпорация» ішкі баға тұрақтылығын сақтай отырып, фермерді қолдайды және экспортты дамытады. 2024/2025 МЖ-да оның үлесі жалпы экспорттың 8,9%-ына жеткен. Бұл Қазақстанды аймақтағы маңызды жеткізушіге айналдырады.
АҚШ – FGIS тек сапа стандарттарын қадағалап, нарықтағы әділдікті қамтамасыз етеді. Мемлекет саудаға араласпайды.
Еуроодақ – бірыңғай мемлекеттік компания жоқ, бірақ CAP саясаты арқылы фермерлерге субсидия беріп, төтенше жағдайда ғана интервенция жасайды.
Канада – 2012 жылға дейін міндетті түрде астықты CWB арқылы сататын, кейін толық жекешелендіру жүргізілді.
Макроэкономикалық әсері
Мемлекеттік құрылымдар жаһандық биржаларға тікелей қатыспаса да, олардың шешімдері әлемдік бағаға ықпал етеді. Мысалы, Қытай немесе Египеттің мемлекеттік агенттіктері жариялаған сатып алу тендерлері бірден әлемдік нарықтағы құнды өзгертеді.
Қазақстанның «Продкорпорациясы» да өңірлік деңгейде осындай рөл атқарады: ішкі нарыққа астық жіберу немесе экспортты арттыру арқылы бағаның күрт құлдырауын тежейді.
Артықшылықтары
- Азық-түлік қауіпсіздігі: ел ішіндегі тапшылық пен баға шоктарын болдырмау.
- Бағаны тұрақтандыру: интервенциялар арқылы нарықтағы теңгерімсіздікті азайту.
- Фермерді қорғау: сатып алу бағасы төмендегенде қолдау көрсетіп, тұрақты табыс беру.
Кемшіліктері
- Тиімсіздік: мемлекеттік компаниялардың шығындары жоғары, басқаруында ашықтық аз.
- Нарық бұрмалануы: жасанды баға қалыптасып, жеке трейдерлердің қызығушылығы төмендейді.
- Қаржылық тәуелділік: тұрақтандыру саясаты табыс әкелмейтіндіктен, бюджеттен үнемі дотация талап етеді.
- Логистикалық шектеулер: Қазақстан секілді елдерде көлік шығыны жалпы құнның 30–70%-ын құрайды.
Қорытынды және стратегиялық ұсыныстар
Мемлекеттік қатысудың бір ғана әмбебап үлгісі жоқ. Әр ел өзінің әлеуметтік, экономикалық және геосаяси басымдықтарына сүйене отырып әрекет етеді.
- Қытай – ішкі нарық пен жаһандық ықпалға бірдей көңіл бөледі.
- Үндістан – әлеуметтік бағдарламаға басымдық береді.
- Ресей – экспорттық тиімділікті алға қояды.
- Қазақстан – ішкі тұрақтандыру мен экспортты тең ұстауға тырысады.
- АҚШ, Канада, ЕО – нарықтық модельге сүйеніп, тек реттеуші рөлді сақтап қалған.
Қазақстан үшін ең өзекті мәселе — логистика шығындарын азайту, ішкі нарықтағы ашықтықты арттыру және мемлекеттік компанияның коммерциялық тиімділігін күшейту. Бұл бағытта халықаралық тәжірибені (мысалы, Ресейдің электронды аукциондарын немесе ЕО-ның «қауіпсіздік желісін») зерделеу пайдалы болмақ.