Азық-түлік – қазақстандықтардың басты мәселесі
ҚР СЖРА ҰСБ деректері бойынша, бір қазақстандық шаруашылықтың орташа ақшалай шығыны 2025 жылдың II тоқсанында 1 023 254 теңгені құрады. Бұл соманың 91%-дан астамы – 933 868 теңгесі – тұтыну қажеттіліктеріне жұмсалады.
Тұтынудың жоғары үлесі, яғни, жинақ пен инвестицияға аз орын қалдыратыны, халықтың табыс деңгейінің салыстырмалы түрде төмен екендігін көрсетеді.
Тұтыну құрылымында азық-түлік басым, ол 52%-ды (536 210 теңге) құрайды. Бұл көрсеткіш халықтың көпшілігі үшін азық-түлікке жұмсалатын шығындардың басымдығын көрсетеді. Одан кейін азық-түлікке жатпайтын тауарлар (22%) және ақылы қызметтер (20%) тұр.
Қаржылық міндеттемелерге ерекше назар аударылады. Несиелер мен қарыздарды өтеуге жұмсалатын шығындар 66 451 теңгеге жетіп, жалпы шығынның 6,5%-ын құрайды. Бұл көрсеткіш қызметтерге жұмсалатын шығындармен шамалас, бұл халықтың несиеге тәуелділігінің жоғары екенін көрсетеді.
Аймақтық айырмашылықтар
Қазақстан аймақтары арасындағы шығындарда үлкен айырмашылық бар. Шығындар бойынша көшбасшы – Ұлытау облысы, орташа шығыны тоқсанына 1 449 775 теңге. Ең "қымбат" аймақтардың бестігіне Қызылорда, Павлодар, Қарағанды және Атырау облыстары да кіреді. Астана және Алматы қалалары бөлек тұр (сәйкесінше 1 193 186 және 1 094 752 теңге).
Ең төмен шығындары бар аймақтар: Шымкент (831 393 теңге), сондай-ақ Қостанай облысы, Абай облысы, СҚО және ШҚО.
Шығындар бойынша көшбасшы (Ұлытау) мен артта қалған (Шымкент) арасындағы айырмашылық 1,74 есе.
Құрылымдық ерекшеліктер
Ұлытау облысы шығындар деңгейі ең жоғары аймақ болғанымен, оның тұрғындары ең үлкен қарыз жүктемесін де көтереді. Барлық шығындардың 19%-ға жуығы, яғни 275 394 теңгесі, несиелер мен қарыздарды өтеуге кетеді.
Қызылорда облысы азық-түлікке жұмсалатын шығындардың ең жоғары үлесін (556 804 теңге) және сонымен бірге өте үлкен қарыз жүктемесін (129 014 теңге) көрсетеді. Бұл адамдардың тіпті ең қажетті заттарға да несие алуға мәжбүр екенін көрсетуі мүмкін.
Алматы мен Астана мегаполистерге тән шығындар құрылымын көрсетеді: азық-түлік үлесі аз, қызметтер үлесі көп. Алматыда туыстарға көрсетілетін айтарлықтай материалдық көмек те байқалады (7 471 теңге), бұл оның отбасылық байланыстар үшін тартымды орталық рөлін растайды.
Шымкентте барлық баптар бойынша шығындар төмен, оның ішінде қарыздар да (12 708 теңге), бұл ел бойынша несиеге ең аз тәуелділікті көрсетеді.
Қала және ауыл
Қалалық және ауылдық үй шаруашылықтары арасындағы айырмашылықтар түбегейлі. Қала тұрғындары орта есеппен көбірек жұмсайды (1 044 288 теңге), және олардың шығындары қызметтер мен азық-түлікке жатпайтын тауарларға бағытталған. Олар сондай-ақ несиеге көбірек тәуелді (қалалықтарда 69 305 теңге, ауылдықтарда 60 009 теңге).
Өз кезегінде ауыл тұрғындары азырақ жұмсайды (975 766 теңге), және олардың бюджетінде азық-түлік басым (537 083 теңге). Олар несиелер мен қызметтерге аз тәуелді, бұл оларды "өзін-өзі қамтамасыз ететін" етеді.
Алайда, кейбір аймақтардың ерекшелігін көрсететін ерекшеліктер бар:
Алматы облысында ауылдық шығындар (1 038 447 теңге) қалалық шығындардан (853 803 теңге) асады.
Қызылорда облысында бұл айырмашылық одан да айқын: ауылдық үй шаруашылықтары қалада 1 029 390 теңгеге қарсы 1 337 838 теңге жұмсайды, бұл ретте дәл ауылда өте жоғары қарыз жүктемесі тіркеледі (138 691 теңге).
2025 жылдың I тоқсанымен салыстыру
2025 жылдың қаңтар-наурыз айларында шығындар былай бөлінген:
азық-түлік тауарлары – 50,1%;
азық-түлікке жатпайтын тауарлар – 23,2%;
қызметтер – 18,4%.
Қыркүйекке қарай жалпы картина іс жүзінде өзгерген жоқ: азық-түлік әлі де тұтыну шығындарының жартысынан көбін құрайды, бұл экономиканың құрылымдық инерциясын көрсетеді.
Бұл ретте аймақтық айырмашылықтар айқын болып қала береді. 2025 жылдың көктемінде азық-түлік үлесінің ең жоғары көрсеткіші Түркістан (59,9%), Жамбыл (58,7%) және Алматы (57,5%) облыстарында тіркелді, ең төменгісі – Қарағанды (42,3%) және Ақмола (43,5%), сондай-ақ Астанада (43,8%). Қазір жағдай өзгерді, себебі жазда оңтүстікте жемістер мен көкөністер ең арзан.
Бұған дейін азық-түлікке аз ақша жұмсайтын елдердің тұрғындары бізден бай болуы міндетті емес екенін айтқан болатынбыз. Әр елдің тұтыну шығындарының өзіндік құрылымы бар. Мысалы, Канадада азаматтар табысының 10%-ын азық-түлікке жұмсайды, бірақ ақылы медицинаға отбасы табысының 20%-ға дейін береді. Біз айына интернетке 10-15 доллар төлесек, Торонто тұрғыны 50 доллар төлейді. Біз жалақымыздың 7-10%-ын коммуналдық қызметтерге төлесек, канадалық пәтерді күтуге табысының 18%-ға дейін береді.