Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған сәттен бастап өзінің экономикалық даму бағытын үнемі жетілдіріп келеді. Табиғи ресурстарға бай бола тұра, ел ұзақ жылдар бойы шикізатқа негізделген экономикамен шектеліп келді. Алайда XXI ғасырдың сын-қатерлері мен жаһандық өзгерістер бұл модельдің тұрақсыз әрі болашағы шектеулі екенін көрсетіп отыр. Осыған байланысты Қазақстан үдемелі индустрияландыруға, инновацияға және технологиялық дамуға негізделген жаңа өнеркәсіптік саясат жүргізуге кірісті. Бұл мақалада еліміздің жаңа өнеркәсіптік саясатының мазмұны, мақсаттары, тетіктері мен қазіргі ахуалы жан-жақты сарапталады.
Мақсат пен контекст: не үшін жаңа өнеркәсіптік саясат қажет болды?
Қазақстан экономикасының негізін мұнай-газ, металлургия, уран өндірісі сынды шикізаттық секторлар құрайды. Бұл салалар экспорттық табыс әкелгенімен, ішкі экономиканың технологиялық жаңаруына, бәсекеге қабілеттіліктің артуына жеткілікті әсер ете алмады. Жаһандық нарықтағы бағаның құбылмалылығы, климаттың өзгеруі, энергия көзіне деген көзқарастың трансформациясы – барлығы бір ғана шынайылықты көрсетті: шикізатқа сүйенген экономикамен ұзаққа бару мүмкін емес.
Сондықтан Қазақстанда 2020 жылдардың басынан бастап экономиканы әртараптандыру, қайта өңдеу салаларын дамыту, жоғары қосылған құны бар өнім шығаруға көшу, өңірлік өнеркәсіпті қолдау, экспорттық әлеуетті арттыру бағыттарында нақты шешімдер қабылданып келеді. Жаңа өнеркәсіптік саясат осы өзгерістерді жүйелі әрі мақсатты жолмен жүзеге асыруға бағытталған.
Саясаттың басты қағидаттары мен міндеттері
Қазақстанның жаңа өнеркәсіптік саясаты үш негізгі қағидаға сүйенеді:
Технологиялық жаңғыру
– Еліміз озық технологияларға негізделген өндіріс орындарын дамытуға басымдық береді. Индустрия 4.0 элементтері – автоматтандыру, жасанды интеллект, «ақылды» өндіріс – саясаттың өзегіне айналуда.
Жергілікті өндірістің дамуы
– Импортқа тәуелділікті төмендету және отандық өндірісті қолдау арқылы ішкі нарықты қамту, бәсекеге қабілетті кәсіпорындар қалыптастыру.
Экспортқа бағдарланған индустрия
– Қазақстан өнімдерінің шетелдік нарықтарға шығуын қамтамасыз ету, экспорт құрылымын шикізаттан өнімге қарай өзгерту.
Бұл қағидаттар келесі міндеттер арқылы іске асырылады:
Жоғары қосылған құны бар тауарлар өндірісін арттыру;
Өңдеуші өнеркәсіптегі үлесті ЖІӨ-де 13-15% дейін жеткізу;
Индустриялық-инновациялық кәсіпорындарға инвестиция тарту;
Өнеркәсіптік инфрақұрылымды жаңғырту;
Кәсіпкерлерге қолдау көрсету (салықтық, қаржылық, технологиялық);
Экожүйелер құру: кластерлік өндіріс, индустриялық аймақтар.
Басым секторлар: неге басымдық беріліп отыр?
Қазақстанның өнеркәсіптік саясаты белгілі бір секторларға басымдық беріп отыр. Бұл бағыттар еліміздің ресурстық базасына, еңбек нарығына және әлемдік сұранысқа сай таңдалған:
Машина жасау – теміржол, ауыл шаруашылығы, энергетика, мұнай-газ үшін жабдықтар өндіру;
Фармацевтика – отандық дәрі-дәрмек пен медициналық жабдық өндірісін жолға қою;
Химия өнеркәсібі – тыңайтқыштар, полимерлер, бояу және басқа өнімдер;
Құрылыс материалдары – отандық нарықты сапалы әрі арзан материалмен қамту;
Металлургия мен алюминий өңдеу – қайта өңдеуді тереңдету арқылы қосымша құн жасау;
Азық-түлік өңдеу – агроөнеркәсіп кешенін технологиялық жаңғырту арқылы сапалы өнім шығару.
Бұл салаларға бағытталған қолдау шаралары — мемлекеттік субсидиялар, инвестициялық жеңілдіктер, экспортты қолдау, технология трансферті, мемлекеттік тапсырыстар арқылы жүзеге асырылады.
Инфрақұрылым және индустриялық аймақтар
Жаңа өнеркәсіптік саясаттың басты құралының бірі — индустриялық-инновациялық инфрақұрылым. Бұл: индустриялық аймақтар мен арнайы экономикалық аймақтар (АЭА); технопарктер мен бизнес-инкубаторлар; логистикалық орталықтар мен көлік дәліздері.
Мысалы, Түркістан, Атырау, Павлодар және Қостанай облыстарында арнайы индустриялық аймақтар жұмыс істейді. Олар жер, инфрақұрылым, коммуникация, салықтық жеңілдіктер секілді дайын экожүйе ұсынады. Бұл өз кезегінде жаңа кәсіпорындарды тартуға және шетелдік инвестицияны көбейтуге мүмкіндік береді.