Құқықтық мемлекет құру – жай ұран емес, Қазақстанның стратегиялық бағыты. Бұл жолда Алматы қаласы – елдегі ең ірі мегаполис ретінде құқықтық реформалар мен заңнамалық өзгерістерді бірінші болып тәжірибеге енгізіп, халық пен билік арасындағы ашық диалогтың нақты үлгісін көрсетіп отыр.
Бүгінде қалада заң үстемдігін қамтамасыз ету, сот жүйесінің әділдігі, мемлекеттік органдардың ашықтығы мен халықтың құқықтық санасын арттыру бағытында кешенді іс-шаралар жүргізілуде.
Құқықтық саясаттың мәні және оны жүзеге асыратын құрылымдар
Алматыда құқықтық саясат бір ғана әділет органдарымен шектелмейді. Бұл – бірнеше деңгейлі және көпқырлы жүйе. Құқықтық саясаттың негізгі бағыттарына мыналар жатады:
- Заңдарды орындау мен жетілдіру (Әділет департаменті, Мәслихат, прокуратура);
- Құқық қорғау мен тәртіпті сақтау (полиция, ҰҚК, әкімдік бақылау қызметі);
- Сот төрелігін жүзеге асыру (қалалық, аудандық соттар, Жоғарғы сот филиалдары);
- Құқықтық білім беру мен ақпараттандыру (ЖОО, Қоғамдық кеңестер, ҮЕҰ).
Бұл құрылымдардың үйлесімді жұмысы құқықтық мемлекет қағидаттарының Алматыда табысты енгізілуін қамтамасыз етеді.
Тұрғындар не дейді?
«Мен – Алматы қаласында көп жылдан бері тұрамын, - дейді еліміздің оңтүстік астанасының байырғы тұрғындарының бірі. – Бұл шаһарда өмір сүріп жатқаныма он жылдан асты. Соңғы жылдары қаламызда әділеттілік пен сенімділік қағидаттары нақты сезіле бастады. Бұрынғыдай емес, бүгінде халықтың үнін еститін билік қалыптасты. Қалалық әкімдік пен құқық қорғау органдары тұрғындармен ашық диалог орнатуға тырысады. Қоғамдық қабылдаулар, онлайн жүйедегі өтініштерге жедел жауап беру, құқық бұзушылықтарға дер кезінде әрекет ету – мұның бәрі қарапайым тұрғын ретінде менің сенімімді арттырды. Мысалы, былтыр үйіміздің маңында жол қауіпсіздігіне қатысты мәселе туындаған еді. Тұрғындар бірігіп арыз жазған соң, қысқа мерзім ішінде жол белгілері орнатылып, жағдай реттелді. Бұл – халықтың даусы еленіп, мәселелердің нақты шешім табатынының көрінісі.
Алматыда құқық қорғау органдарының жұмысы да айтарлықтай ашық әрі қолжетімді бола түсті. Тұрғындар арасындағы тәртіп пен тыныштыққа баса назар аударылып келеді. Қоғамдық тәртіпті бұзу, заңсыз әрекеттер сияқты жағдайлар жедел тіркеліп, тиісті шаралар қабылдануда. Мұның бәрі әділеттіліктің үстемдік құрып тұрғанын білдіреді. Бүгінде Алматы – тек ірі мегаполис емес, сонымен қатар тұрғындарының құқығы мен қауіпсіздігі қорғалған, әділдік пен сенімділік салтанат құрған қала. Осындай оң өзгерістердің куәсі ретінде мен өз болашағыма сеніммен қараймын. Бізде әділ қоғам құрып жатқанымызды күнделікті өмірден-ақ байқауға болады».
Алматыда құқықтық мәдениет қалай дамыған?
Құқықтық мемлекет құру үшін тек заң қабылдау жеткіліксіз. Азаматтар заңды білуі, түсінуі және құрметтеуі керек.
Алматыда бұл бағытта:
- Құқықтық сауаттылық бағдарламалары мектептен бастап енгізілген. Мысалы, «Құқық негіздері» пәні кеңейтілген мазмұнда жүргізіледі;
- ЖОО-ларда заң факультеттері қоғаммен байланыс орнатып, «Құқықтық кеңес беру күндерін» ұйымдастырады;
- Әлеуметтік желілерде, БАҚ-та «Құқығыңды біл!», «Заң – баршаға ортақ» жобалары арқылы халыққа түсінікті тілмен құқықтық ақпарат беріледі;
- Мигранттар, зейнеткерлер, жастар, мүгедектігі бар азаматтар сынды топтарға арналған құқықтық тренингтер мен курстар ұйымдастырылады.
Басты мақсат – қоғамда заңға деген сенімділік пен ішкі қажеттіліктен туындайтын бағыну мәдениетін қалыптастыру.
Сот жүйесі және оның заманауи реформалары
Сот әділдігінің болуы – құқықтық мемлекеттің басты көрсеткіші. Алматыда бұл салада мынадай реформалар іске асырылуда:
- Соттар толық цифрландырылды – «Төрелік кабинет», «Сот кабинеті», «E-sud» арқылы талап арыз беру, процесті онлайн бақылау мүмкіндігі жасалған;
- Татуласу рәсімдері мен медиация кеңінен қолданылуда. Бұл дауларды бейбіт жолмен шешіп, соттардың жүктемесін азайтуға мүмкіндік береді;
- Сот залдары бейнебақылаумен жабдықталған, бұл – әділ сот процесін қамтамасыз етудің тетігі;
- Алматы қаласы Жоғарғы Сот кеңесінің пилоттық жобаларына қатысып, жаңашыл тәжірибелерді енгізіп келеді (мысалы, тергеу судьясының өкілетін кеңейту, электронды іске тіркеу).
Сот реформасының түпкі мақсаты – қоғамның сотқа деген сенімін арттыру және адамның құқығын қорғаудың нақты құралын ұсыну.
Заңнамалық ашықтық және шешім қабылдау үдерісінің жариялылығы
Алматы қаласы – ашық басқарудың нақты мысалын көрсетіп келе жатқан өңір. Заңнамалық және әкімшілік шешімдер:
- «Ашық НҚА» порталында жарияланады, әр азамат жобаны оқып, ұсыныс енгізе алады;
- Қалалық мәслихат пен әкімдік қоғамдық тыңдаулар мен онлайн-талқылаулар өткізеді;
- Қоғамдық кеңестер заң жобаларын азаматтық қоғам өкілдерімен бірлесе отырып сараптайды;
- Мемлекеттік органдардың есеп беру отырыстары, тікелей эфирдегі кездесулері халықпен ашық диалог орнатуға жол ашады.
Мұндай тәсіл – билік пен халық арасында сенім қалыптастырудың басты жолы.
Мемлекеттік аппаратты бюрократиядан арылту және цифрландыру
Бюрократия – мемлекеттік қызметтің тиімділігін төмендететін фактор. Алматыда бұл мәселені жою үшін:
- Мемлекеттік қызметтің 90%-дан астамы электронды форматқа көшірілген;
- "Smart Almaty", "Egov.kz", "Digital Almaty" платформалары арқылы құжат айналымы жеңілдетілген;
- Артық анықтамалар, рұқсаттар, мөрлер, дубликаттар жойылып, бір ғана өтінішпен бірнеше қызмет алу жүйесі енгізілген;
- Мемлекеттік қызметкерлердің әкімшілік жүктемесін жеңілдету үшін ІТ-шешімдер, жасанды интеллект элементтері енгізіле бастады;
- Ашық бюджет, ашық жоба, ашық сатып алу жүйелері – сыбайлас жемқорлықты болдырмауға жол ашып отыр.
Бұл — халыққа жақын, жылдам әрі ашық мемлекеттік аппаратты қалыптастыру жолындағы сенімді қадам.
Адам құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау – нақты кепілдік
Алматыда азаматтардың құқықтарын қорғау механизмі нақты әрі қолжетімді:
- Тегін заңгерлік көмек көрсету орталықтары (мысалы, Алматы құқық орталығы, Құқықтық медиаорталық, Нұрлы жүрек) жұмыс істейді;
- Әкімшілік құқық бұзушылықтар мен еңбек даулары бойынша жеңілдетілген сот ісі қаралады;
- Ерекше әлеуметтік топтар (мүгедектігі бар тұлғалар, зейнеткерлер, көпбалалы аналар) үшін құқық қорғау органдары арнайы желі арқылы кеңес береді;
- Мемлекеттік қорғаушылар мен адвокаттар корпусы азаматтарға сот процесінде кәсіби көмек көрсетеді;
- Алматыда Омбудсмен институтының өңірлік бөлімшесі халық өтініштерін саралап, тиісті органдарға жолдайды.
Бүгінде соттар мен құқық қорғау органдарының негізгі міндеті – құқық бұзушылықты жазалау емес, азаматтардың құқығын қорғау.
Қорытынды: Алматы – заң үстемдігі орнаған қала
Алматы қаласы – тек экономикалық емес, құқықтық жаңғырудың да көшбасшысы. Мұндағы тәжірибе бүкіл елге үлгі боларлықтай:
- Мемлекеттік басқару ашық әрі халыққа жақын;
- Сот жүйесі әділ, заманауи әрі қолжетімді;
- Халықтың құқықтық мәдениеті жоғары деңгейге көтерілуде;
- Заң мен тәртіп қоғамның өз ішінен қолдау тауып отыр.
Құқықтық мемлекет – бұл жай ғана заңдарға толы сөре емес, әр адамның өзін қауіпсіз әрі сенімді сезінетін ортасы. Алматы дәл осындай қалалардың бірі болуға толық негізге ие.