Тікелей шетелдік инвестицияның (ТШИ) жаһандық көлемі былтыр 12,4% төмендеді. 2022 жылы инвесторлар әр түрлі елдердің даму жобаларына шамамен 1,3 трлн АҚШ долларды құрады, бұл 2021 жылғыдан 183 млрд АҚШ долларына аз. Қысқарту айтарлықтай, бұл Украинадағы соғысқа байланысты жаһандық дағдарысқа, азық-түлік пен энергия ресурстарының қымбаттауына байланысты. Деректерді БҰҰ сауда және даму конференциясында (UNCTAD) жариялады, деп хабарлайды newsroom.kz.
UNCTAD-тың әлемдік шетелдік инвестициялар туралы есебінде ТШИ-ны қысқартудың негізгі соққысы дамыған елдерге тиді: ондағы көрсеткіш 36,7% азайды. Солтүстік Америкада 25,4% азайды. Капитал салымдары көлемінің үштен екісі Қазақстан кіретін дамушы мемлекеттерге тиесілі болды. Бұш елдерде көрсеткіш көбейді. Бұл елдердің тобы халықаралық инвесторлардан 916 млрд АҚШ долларын тартты ( 2021 жылдағыдан 4% көбейген).
Дамушы елдер үшін 4% — орташа көрсеткіш. Дамушы елдер арасындағы көрсеткіш әрқилы. Кейбір елдерде шетелдік инвестиция аздап қысқарды, ал Қазақстанда, керісінше, ТШИ таза ағыны 2022 жылы 83,1% өсіп, ақшамен 6,1 млрд АҚШ долларға жетті. Орталық Азияның басқа елдерімен салыстырғанда бұл ең үлкен көрсеткіш.
Биыл Қазақстанға ТШИ таза ағыны өсімді жалғасыруда. ҚР Ұлттық банкінің мәліметінше, қаңтар–наурыз айларында еліміз шетелдік инвесторлардан 2,5 млрд АҚШ доллар алған, көрсеткіш былтырғы сәйкес кезеңімен салыстырғанда 44% көп.
Қазақстан Ұлттық банкі сондай-ақ неғұрлым кеңейтілген ТШИ жалпы ағынын жариялайды. Оған жеке капиталдың негізгі құралдары — резиденттік емес акционерлік капиталды сатып алуы, жылжымайтын мүлікті сатып алу, қарыз құралдары және қайта инвестицияланған кірістер кіреді. ТШИ жалпы ағыны бойынша Қазақстан былтыр да өсім көрсетті. 2022 жылы көрсеткіш 17,7%, ал биыл бірінші тоқсанда 10% өсті. 2022 жылы ел экономикасына ТШИ жалпы ағынының көлемі 28 млрд АҚШ долларын, 2023 жылдың бірінші тоқсанында 7,6 млрд АҚШ долларын құрады.
Өсім негізінен Қазақстанның мұнай өндіру, сауда және қаржы секторына халықаралық компаниялардың қосымша инвестициялары есебінен тіркелді. Бұл салалар 58,4% үлеске ие және олардың әрқайсысы 2022 жылы айтарлықтай өсім көрсетті.
Биыл бірінші тоқсанда жағдай біршама өзгеше болды. Шикізат секторы, сауда және қаржы шетелдік инвесторлар үшін ең тартымды болып қала берді, бірақ республика ТШИ жалпы ағынының қосымша 10%-ын өңдеу өнеркәсібіндегі (22,3% өскен) және көтерме саудадағы (24,2% өскен) салымдардың өсуі есебінен алды. Мұнай өндіру, керісінше, теріс нәтиже көрсетті: 2022 жылдың қаңтар–наурызына қарай 4,7% азайған.
UNCTAD әлемдік есебінде сарапшылар дамушы елдерде тұрақты даму мақсаттары (ТДМ) үшін шетелдік инвестицияның тапшылығы бар екеніне назар аударады. Осы мақсаттардың бірі — «жасыл» энергетиканы дамыту. Баяндама авторларының есебінше, жыл сайын экономикасы дамушы мемлекеттерге шамамен 1,7 трлн АҚШ доллары көлемінде жел, күн, су электр станцияларын және т. б. салуға инвестициялануы керек. Былтыр бұл сома жеткіліксіз болды: бар болғаны 544 млрд АҚШ доллары. ҚР-дағы электрмен жабдықтау саласына шетелдік инвестиция — 698,3 млн АҚШ доллары — дегенмен, олардың ТШИ жалпы көлеміндегі үлесі өте аз: бар болғаны 2,5%.
Биыл жыл басында шетелдік инвестиция құйылған негізгі өңірлер Атырау облысы мен Алматы болды. Олардың ТШИ жалпы көлеміндегі үлесі тиісінше 31,1% және 30,1%. Елдің батыс бөлігінде инвесторлар негізінен мұнай өндіру саласына, Оңтүстік Астанада сауда мен қаржы секторына инвестиция салды.
Қазақстанға қандай елдер инвестиция салады? ТШИ-дің көп бөлігі бізге Еуропа мен АҚШ-тан келеді. Биыл бірінші тоқсандағы инвестиция құрылымына сүйене отырып, ҚР үшін инвестициялардың бас «экспорттаушысы» — Нидерланд (үлесі 20,5%). Екінші орында 19% көрсеткішпен АҚШ. Көшбасшылар үштігіне Швейцария да кірді: Қазақстанға инвестицияланған әрбір оныншы доллар осы елден.
ҚР-ға капитал түсетін топ-10 мемлекетке республиканың ірі сауда әріптестері Ресей мен Қытай да кіреді. Егер 2022 жылы Украинамен қақтығыс және жалпы экономикалық құлдырау аясында Ресей Қазақстанға ТШИ-ді 19,7% қысқартса, онда биыл бірінші тоқсанда үрдіс өзгерді. 2023 жылдың алғашқы үш айында ресейлік кәсіпкерлер Қазақстан экономикасына 653,1 млн АҚШ доллар құйған, бұл былтырғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда 30,4% көп.
Ақшаларын Қазақстан кәсіпорындарына салатын шетелдік инвесторлар қандай табыс табады? Былтыр ҚР-ға инвесторлар үшін табысты жыл болды деп айтуға болады: олардың табысы 11,4% өсті. ҚР Ұлттық Банкінің есебінше, осы кезеңде барлық елдерден инвесторлардың жалпы табысы 24,5 млрд АҚШ долларын құрады. Естеріңізге сала кетейік, 2022 жылы ТШИ жалпы ағыны 28 млрд АҚШ доллары болған.
Көбірек инвестиция салатындар көбірек табыс алады. Инвестициялардың кіріс деңгейі бойынша алғашқы орында Нидерланд пен АҚШ. Батыс Еуропа елінен келген кәсіпкерлердің табысы 2022 жылы 8,8 млрд АҚШ долларын құрады, бұл ретте ТШИ-ның жалпы ағыны 8,3 млрд АҚШ долларын құрады. Бұл жерде айта кету керек: инвестордың табысы тек дивидендтер мен қарыз құралдары бойынша сыйақыларды ғана емес, сонымен бірге қайта инвестицияланған сомаларды да қамтиды. Яғни, ақшаның бір бөлігі қайтадан қазақстандық компаниялардың айналымына қайтарылады.
2023 жылдың бірінші тоқсанында шетелдік инвесторлар кірісі 2022 жылдың қаңтар–наурызымен салыстырғанда 8,9% төмендеді. Барлық ірі инвесторлар шығындалды. Алайда бір тоқсанның көрсеткіші айтарлықтай құлдырауды көрсете алмайды.