Бірі — әйелін 19 рет пышақтап өлтірген, бірі — аяғы ауыр жарын азаптап, баласының көзінше жан тапсыртқан, енді бірі — қызғаныштан әйелін балтамен ұрып өлтіріп, артынан өз-өзіне қол жұмсаған. Осындай қайғылы оқиғалардың бәрін біріктіретін ортақ себеп — ашуға берілген, ішкі мәдениеті мен сабыры сынға түскен ерлердің әрекеті.
Қоғамда қызғаныш пен қатыгездік белең алып барады. Күнделікті жаңалықтардан отбасындағы зорлық-зомбылық фактілерін жиі кездестіреміз. Ресми деректер де жағдайдың күрделі екенін көрсетіп отыр.
2024 жылы тұрмыстық зорлық-зомбылық қылмыс санатына енгізілгеннен кейін, елде тіркелген істердің саны күрт өсті: егер бұрын жылына шамамен мыңға жуық іс қаралса, өткен жылы олардың саны 3382-ге жетті. Бұл – үш еседен астам өсім. Тек 2024 жылы полиция органдарына отбасындағы жанжал мен зорлыққа қатысты 100 мыңнан астам арыз-шағым түскен.
Ұлттық статистика бюросының зерттеуіне сәйкес, 18–75 жас аралығындағы әйелдердің 17 пайызы өмірінде бір рет болса да жақын серігінен физикалық немесе сексуалдық зорлық көрген. Ал сарапшылардың айтуынша, әр төртінші адам өлтіру дерегі – отбасылық негізде жасалады.
Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың салдары тек бір адамның өмірін қиып қоймай, бүтін әулеттің тағдырын өзгертеді. Балалар анасының өліміне куә болып, психологиялық жарақат алады. Мысалы, соңғы бірнеше жағдайда балалардың өз көздерімен әкесінің қатыгез әрекетін көргені анықталды.
Бір ғана 2024 жылдың өзінде 72 мыңнан астам қорғау нұсқамасы беріліп, 16 мың сот шешімі қабылданған.
Алайда заң қатайғанмен, мәселе азайған жоқ. Керісінше, қоғамның ішкі мәдениеті мен рухани әлсіреуі, экономикалық қысым мен отбасындағы сенімнің жоғалуы – қылмыстың негізгі қозғаушы күші болып отыр.
Психологтардың айтуынша, көп жағдайда зорлық-зомбылықтың түбінде шешілмеген эмоциялық жаралар мен өзін-өзі ұстай алмау жатыр. Қызғаныш, өкпе, намыс пен ашу араласқан сәтте адам өз әрекетін бақылаудан шығарып алады.
Негізгі себептер мен қорытындылар
Қызғаныш пен тұрмыстық қатыгездіктің артуына ықпал ететін бірнеше факторды атап өтуге болады:
- Эмоционалдық сауаттың төмендеуі және конфликты шешу мәдениетінің болмауы
Адамдар ауыр стресс пен күйзелістен шығудың зиянсыз жолын білмейді. Қызғаныш сияқты эмоция бақылаусыз қалғанда агрессияға ұласады.
- Патриархалдық көзқарастар және гендерлік теңсіздік
Әсіресе ауылдық орталарда әйелге қатысты иерархиялар сақталады; кейбір адамдарда «меншік» психологиясы қалыптасқан. Бұл «жеке меншікке» оппонентті бақылауға тырысудан зорлыққа дейін әкелуі мүмкін.
- Әлеуметтік-экономикалық стресс пен ішкі қала–ауыл теңсіздігі
Жұмыссыздық, табыстың төмендігі, алкоголизация — жанжалдың тұтанып, қатты сипат алуының катализаторлары.
- Медиа мен норманың қалыптасуы
Әлеуметтік желілерде агрессияға жеңіл қарайтын және кейде тіпті «қандай да бір тұрмыстық жанжал» арқылы мәселені шешуді нормаландыратын контент таралуы мүмкін, ол әлеуметтің төзімділігін төмендетеді. Мәселен, америкалық саясаттанушы Джозеф Овертон ұсынған «Овертон терезесі» ұғымын ұсынған. Оның айтуынша, кез келген идея қоғам үшін не “құптарлық”, не “жабайы” болып көрінеді, және бұл көзқарас уақыт өте, баяу өзгеріп отырады да, қалыптыға айналады.
- Құқықтық өзгерістер — есеп пен сенім артуы
Криминализация жәбірленушілерді арыздануға ынталандырды. Бұл — оң нәтиже. Алайда заңға дейінгі кезеңде мәселелер жасырылса, қазір көп оқиға анықталып отыр. Бір уақытта бұл жүйелік қауіптіліктің объективті артуын да көрсетеді: ауыр қылмыстардың қалай жүзеге асатынын талдау керек.
- Қоғамдық қызметтердің әлсіздігі
Құқық қорғау, психологиялық көмек, дағдарыс орталықтары жеткіліксіз. Жәбірленушілерге жылдам және қауіпсіз көмек көрсетілмеуі мүшелер арасындағы өшпенділікке әкеп соқтыруы мүмкін.
Салдары — жеке және қоғамдық деңгейде
- Жеке: өмірін жоғалтқандар, жараланғандар, балалардың травмасы, экономикалық қиындау (бір отбасы мүшесінің өлімі — табыстың жоғалуы), ұзақ мерзімді психологиялық зардаптар.
- Қоғамдық: отбасылық құрылымның әлсіреуі, қоғамда сенімнің төмендеуі, қылмысқа төзімділік нормаларының қалыптасуы, мемлекеттік репутацияға ықпал (әлеуметтік тұрақтылық сигналдары ретінде).
- Экономикалық: жұмысқа жарамсыздық, әлеуметтік көмектерге жүгіну, сот және тергеу шығындары.
Сарапшы көзқарасынан нақты және қолжетімді шаралар:
- Дер кезінде қолдау: полиция мен әлеуметтік қызметтердің жұмысы жеделдетілуі қажет. 24/7 дағдарыс желілерін, жедел паналау орталықтарын (shelter) арттыру.
- Психологиялық көмек: ауылдық және шағын қалаларда психологиялық кеңес беру пункттерін аша отырып, эмоционалдық сауаттылықты мектептен бастап енгізу.
- Біліктілік пен жауапкершілік: құқық қорғау органдары мен сот жүйесін гендерлік зорлық мәселесінде біліктендіру; айыпталушыларға қатысты процедуралардың ашықтығын және жәбірленушілерді қорғауды жақсарту.
- Қоғамдық тәрбие: медиа, діни және қоғамдық ұйымдармен бірлесе отырып қызғанышты бақылау, ерлі-зайыпты қарым-қатынасты құрметтеу мәдениетін насихаттау.
- Заңнамалық мониторинг: криминализациядан кейінгі тәжірибені талдау; ұлғайған арыздар мен ауыр қылмыстар арақатынасын зерттеу, қажет болса жазаны қайта қарап, алдын алу шараларын күшейту.
- Экономикалық қолдау: жұмыс орындарын арттыру, отбасылық табыс көлемін қолдау — үй ішіндегі стресс факторын төмендету үшін.
- Балаларды қорғау: мектептерде тәрбие, травма-менеджмент; зорлық куәгері болған балаларға жеке реабилитация бағдарламалары.
Қорытынды
Біз көріп отырған қатыгез оқиғалар — тек қылмыстар емес, қоғамның эмоционалдық және институционалдық әлсіздігінің көрінісі. Криминализация — маңызды қадам; ол жәбірленушілерді жүйеге тартты. Бірақ бұл жеткіліксіз. Қоғамдық, экономикалық, психологиялық және құқықтық кешенді шаралар қажет. Егер мемлекет, жергілікті қоғамдар, медиа және азаматтық сектор бірлесіп жұмыс істемесе, “қызғаныштан туған қасіреттер” әлі де бірнеше отбасы мен ұрпақты жаралап, қайталана береді.
Зорлықты азайтудың жолы – жазаны күшейтуде ғана емес, тәрбиені, психологиялық көмек жүйесін және қоғамдағы өзара құрмет мәдениетін қалыптастыруда. Әйтпесе, отбасындағы дау-дамай қанды қылмысқа ұласқан сайын, біз адамгершілік тұрғысынан ұтылып барамыз.