Жеңіс-80: мұнайшылар да майданнан тыс қалмады

Біз жақында атап өтетін Ұлы Жеңістің 80 жылдығына мұнайшыларымыз үлкен үлес қосты. Артық айтпай-ақ, бұл соғыс «мұнай майданындағы» жеңіссіз жеңілмес еді деуге болады.

Мұрағат деректеріне сүйенсек, 1938 жылы Германияда мұнай өндіру көлемі өте аз болған — бар болғаны 550 мың тонна. Бұл елдің ішкі қажеттілігінің он пайызын да қамтымаған және әлемдік көрсеткіштің тек 0,2 пайызын құраған. Ал мұнай сияқты шикізатсыз ешбір мемлекеттің экономикасы дами алмайды, ел әрқашан тәуелді күйінде қалады. Шикізат алу үшін неміс диктаторының көздегені — мұнай өндіруде сол кезде әлемде екінші, Еуразия құрлығында бірінші орын алған Кеңес Одағы болды. 1940 жылдың қорытындысы бойынша КСРО-да 31,1 миллион тонна мұнай өндірілген еді. Дегенмен, дәл осы мұнай үшін немістер соғысты жеңе алмады.

 «Қазіргі заманғы соғыс — құрлықта, әуеде, теңізде және су астында техниканың соғысы болады, — деп жазды сол жылдары еуропалық газеттер. — Бұл жағдайда машиналарға майы көп ел жеңіске жетеді. Бұл моторлар соғысы болады, ал мұнай, бензин мен майсыз моторлар болмайды. Мұнай — механикаландырылған армиялардың наны».

1941-1945 жылдары әскери өнеркәсіпті дамытуда отын-энергетикалық кешен шешуші рөл атқарды. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында қарулы күштердің түрі танктер, авиация мен флот болды — бұлардың барлығы мұнайсыз жұмыс істей алмайтын. Кеңес армиясы да, тыл да орасан зор энергия ресурстарын қажет етті. Алайда өндірістік қуаттар жеткіліксіз еді. Краснодар мұнай кәсіпшіліктері соғыстың алғашқы жылында-ақ немістердің қолына өтті. Грозный өндірісі талқандалды. Бакудегі мұнайшылар майдан шебінде жұмыс істеді. Осы жағдайларда Саратов мұнай өңдеу зауыты стратегиялық маңызы бар нысанға айналды. Дәл осы жерге Эмба мұнайы жеткізілді — бұл аймақ мұнай өндірумен 40 жылдан астам уақыт айналысып келе жатқан еді.

Көптеген соғыс мемуарларында танк шабуылдары, теңіз шайқастары, авиациялық рейдтер, майдандағы ерліктер егжей-тегжейлі баяндалғанымен, отынсыз танктер мен ұшақтардың, кемелердің тапсырмаларды орындай алмағаны жайлы сирек айтылады.

Соғыстың басында жауынгерлер көбіне отын жоқтығынан оқ-дәрілерді қолмен тасуға мәжбүр болды. Мұндай жағдайларда адам шығыны күрт артты. Сондықтан мұнайды соғыс қаны деп атауы тегін емес.

1938-1941 жылдары Урал-Эмба өнеркәсібіне екінші бесжылдықпен (1933-1937) салыстырғанда екі есе көп инвестиция тартылды. Бұл стратегиялық тұрғыдан өте дұрыс шешім болды және Эмбаның рөлін айқындап берді. Сол жылдары мұнай өнеркәсібі мемлекеттендірілді. Шетелдік және отандық серіктестіктердің орнына 1922 жылы «Эмбанефть» тресі құрылды. Бұл треске барлау және өндіру қызметі шоғырланған болатын. Довоенный кезеңде Батыс Қазақстанда, негізінен Эмба ауданында, 53 геологиялық және 60 геофизикалық топ жұмыс істеді. Мұнай кәсіпшіліктері дамытылып, дизельді электр станциялары салынды, электр желілері тартылды. Үлкен су құбыры салынып, өңірдегі ең күрделі мәселе шешілді.

1940 жылдардың басында Эмбада бұрғылау жұмыстары қарқынды жүргізілді. Дореволюциялық кезеңмен салыстырғанда бұрғылау көлемі 14 есе артты. Эмба мұнайшылары жаңа жетістіктерге ұмтылды. Үшінші бесжылдықтың соңында, яғни 1942 жылдың аяғында мұнай өндіру көлемін жылына 3,65 млн тоннаға жеткізу жоспарланды.

Алдынғы жылдары Байчунас кен орнында сұйықтықты күшейтіп алу әдісі енгізілді, бұл үлкен нәтиже берді. 1941 жылдың бірнеше айында төрт горизонтты күшейтіп өндіру арқылы 51 340 тонна мұнай өндірілді.

1941 жылдан бастап Байчунаста екі немесе одан да көп горизонттарды бір мезгілде өндіру әдісі қолданыла бастады. Бұған қоса, бұрын тоқтатылған қабаттардан тарту арқылы мұнай алу тәжірибесі енгізілді.

Эмбиндіктер елде алғашқылардың бірі болып кен орындарын қайталама игеру әдісін қолдана бастады. Қабатқа газ, ауа немесе су айдау арқылы ұңғымадан мұнайдың шығуын арттырды.

Бұған қоса, материал мен цементті үнемдейтін автоматтандырылған ұңғыма бұрғылау тәсілі қолданылды.

1941 жылдың аяғында Урал-Эмба мұнай кәсіпшіліктері 750 мың тонна мұнай өндірді. Соғыстың қиын жағдайына қарамастан, «Эмбанефть» бір сәтке де тоқтамай жұмыс істеп, өндіру көлемін жылына 800 мың тоннаға жеткізді. Комсомольск-Макат және Қошқар-Сағыз мұнай құбырлары тартылды, Камыскөлдегі бу турбиналы электр станциясы мен Гурьев мұнай өңдеу зауыты салынды.

Соғыс жылдарында Эмбада жаңа мұнай кен орындары ашылып, олардан мыңдаған тонна жоғары сапалы мұнай өндірілді: Сағыз, Жақсыбай, Комсомол, Қошқар, Тентексор. Сондай-ақ Мүнайлы, Бекбике, Қаратон кен орындары іске қосылды.

Эмба мұнайшыларының еңбегі ауыр және қажырлы болды. «Әр тамшы мұнайды қорға!» және «Әр тонна мұнай — Гитлерге атылған оқ!» ұрандарымен жұмыс істеді.

1942 жылы Макат кәсіпшілігінде социалистік жарысқа 9 цех пен 12 бригада, барлығы 600 адам қатысты. Наурызда 198 стахановшы мен 111 екпінді еңбек етіп, еңбек нормасын 104-247% орындады. Кожиков, Алтаев, Бекеев, Далилов, Әлжанов сияқты еңбек озаттары ерекше көзге түсті. Мұнай өндірісіне 5 мыңнан астам әйел қатысты. Оларға жасөспірімдер көмектесті: мысалы, Қабжапар Қалыбаев, Батима Раисова, Қалдығыз Ысқақова, Қалу Тлеумағамбетова, Насип Рыспаева бар-жоғы 13 жаста еді.

Әскери жағдайға байланысты мұнай кәсіпшіліктерінде жарықты толық өшіру тәртібі енгізілді, тәулік бойы кезекшілік ұйымдастырылды. Мұнайшылар жарықсыз, мотор дыбысынсыз, қолмен жұмыс істеді.

Соғыс кезінде мұнайшылар күніне 12-13 сағат жұмыс істеп, демалыссыз еңбек етті. Ер адамдардың орнына әйелдер мен жасөспірімдер келді. 1941 жылдың соңында 2,3 мың әйел түрлі мұнай мамандығын игерді.

Барлық мұнай кәсіпшіліктерінде майдандық бригадалар құрылды. Қабаттық сұйықтықты қарқынды өндіру, қосымша жару, өнімділігі төмен қабаттарды торпедалау, бірнеше қабатты бірлесіп пайдалану әдістері енгізілді.

Салада «екіжүздіктер» қозғалысы кең тарады — олар бір ауысымда екі есе еңбек нормасын орындады.

1942 жылдың ортасында Эмбада мұнай өндіру көлемі едәуір артты. Кульсары кәсіпшілігі бүкілодақтық социалистік жарыста екінші орын алды.

1942 жылдың 12 сәуірінде Мемлекеттік қорғаныс комитеті Үлкен Пешной аралынан Гурьев-Орск магистральдық құбырына мұнай құбыры салу туралы шешім қабылдады. Сонымен қатар, Гурьев теңіз мұнай портының құрылысы басталды.

Соғыс жылдарында Гурьев арқылы мұнай транзиті жүзеге асырылды. 1942 жылдың шілдесінде небәрі 15 күнде Гурьев станциясынан мұнай базасына теміржол желісі салынды.

1942 жылдың қарашасында тек Гурьев арқылы 5 мың тонна мұнай теміржолмен, ал Гурьев-Орск құбыры арқылы 32,8 мың тонна мұнай тасымалданды. Соғыс жылдары құбыр арқылы 3 млн тоннадан астам мұнай айдалды. Мұнай тасымалдау үшін Кандагач-Гурьев теміржол желісі де салынды (ұзындығы 517 км).

1941-1945 жылдары Қазақстанда 430-дан астам ұңғыма бұрғыланды. Перспективалы Қаратон және Мүнайлы кен орындары ашылды. 1945 жылы «Эмбанефть» тресі «Қазақстанмұнай» өндірістік бірлестігіне айналды. Бұл құрылымға Қазақ КСР аумағындағы барлық мұнай өнеркәсібі кәсіпорындары кірді.

Ал қарсылас тарапта жағдай керісінше дамыды. Германияның жанармай қоры тез таусылып, 1940 жылдардың басында неміс қарулы күштері отын тапшылығынан қатты зардап шекті. Тарихшылардың пікірінше, бұл Екінші дүниежүзілік соғыстағы шешуші факторлардың бірі болды.

1944 жылдың желтоқсанында Германия қару-жарақ және соғыс өндірісі министрі Альберт Шпеер жанармай тапшылығы апатты жағдайға жеткенін мәлімдеді. Арденн шабуылы кезінде де немістер одақтастардың мұнай қорын басып алуға үміттенді, бірақ ол сәтсіз аяқталды.

1945 жылдың ақпан-наурызында немістер Висладағы Баранов плацдармына 1200 танк әкелмек болды, алайда отын жетіспеуінен техниканы жылжыта алмады. Қызыл армия фашистерді жеңіл түрде жойды.

Соғыс неміс вермахтының моторланған бөлімшелерін алға жылжытуға қажетті отынның жетіспеуі салдарынан да ұтылды.