Қазақстанның жиынтық сыртқы қарызы 2020–2022 жылдары шамамен 160 млрд АҚШ доллары деңгейінде тұрақтады. 2020 жылы жалпы сыртқы борыш 161,4 млрд доллар болса, 2021 жылы сәл төмендеп 160,8 млрд долларға жетті . 2022 жылдың қорытындысында бұл көрсеткіш қайта өсіп, 161,7 млрд долларға тең болды (Kazakhstan External Debt 1992-2025 | MacroTrends). Соңғы деректер бойынша, 2023 жылы сыртқы қарыз өсімін жалғастырып, 2024 жыл басында 163,55 млрд долларға, ал 2025 жылдың 1 қаңтарына қарай 165,63 млрд долларға жеткен (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша - Ұлттық банк мәлімдемесі) (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша екені белгілі болды). Бұл – еліміздің сыртқы қарызының барлық секторларын (мемлекеттік, банктік және кәсіпорындардың қарыздарын) қоса есептегендегі сомасы.
Мұндай өсімге қарамастан, сыртқы борыштың ЖІӨ-ге қатынасы төмендеуде. 2020 жылы сыртқы қарыз көлемі ЖІӨ-нің 94,8%-ына тең болса, 2024 жылы бұл көрсеткіш 57,6%-ға дейін азайды (Kazakhstan External Debt (% of GDP) - FocusEconomics). Яғни, экономика көлемі ұлғайып, қарыз салыстырмалы түрде «жеңілдеп» келеді. 2024 жылдың 3-тоқсанындағы мәлімет бойынша, сыртқы борыштың ЖІӨ-дегі үлесі 59,5% болып, бұл 2002 жылдан бергі ең төмен деңгей саналады (Kazakhstan External Debt: % of GDP, 2002 – 2025 | CEIC Data). Соңғы жылдары мұнай бағасының жоғары болуы және экономиканың өсуі сыртқы берешектің салыстырмалы ауыртпалығын азайтуға мүмкіндік берді.
Сыртқы қарыз құрылымында және динамикасында айтарлықтай өзгерістер бар. 2019 жылмен салыстырғанда 2020–2021 жылдары сыртқы борыш шамалы қысқарса, 2022 жылдан бастап өсім қайта байқалды (Kazakhstan External Debt 1992-2025 | MacroTrends) (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша - Ұлттық банк мәлімдемесі). 2023–2024 жылдары тренд өсуші болып, екі жылда жалпы сыртқы қарыз шамамен 4,5 млрд долларға артты (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша - Ұлттық банк мәлімдемесі). Экономистер бұл өсімді негізінен жекеменшік корпорациялардың сыртқы қарыз алу белсенділігінің артуымен байланыстырады, ал мемлекеттік сыртқы борыш біршама қалыпты деңгейде қалғанын айтады.
Қарыз құрылымы және негізгі кредиторлар
Қазақстан сыртқы қарызының құрылымы күрделі және оның басым бөлігі мемлекеттік емес сектордың еншісінде. Ұлттық банктің 2025 жылғы 1 қаңтардағы алдын ала бағалауы бойынша, сыртқы қарыздың 55% жуығы тікелей инвестициялармен байланысты корпоративтік берешек (шетелдік компаниялардың Қазақстандағы еншілес кәсіпорындарына берген қарыздары) (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша - Ұлттық банк мәлімдемесі). Бұл 91 млрд АҚШ долларынан астам соманы құрайды (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша - Ұлттық банк мәлімдемесі). Банк секторының (екінші деңгейлі банктер мен Ұлттық банкті қоса) сыртқы қарызы шамамен 13,2 млрд доллар болған (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша - Ұлттық банк мәлімдемесі). Мемлекеттік басқару органдарының (Үкіметтің) сыртқы борышы салыстырмалы түрде шағын – 12,7 млрд доллар немесе жалпы сыртқы қарыздың 7–8%-ы шамасында (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша - Ұлттық банк мәлімдемесі). Қалған 45,5 млрд доллар түрлі бейрезиденттерден қарыз алған «басқа секторлардың» үлесіне тиесілі (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша екені белгілі болды). Бұл «басқа секторларға» квазимемлекеттік компаниялар мен мемлекеттік кепілдігі жоқ жеке компаниялардың қарыздары кіреді.
Қазақстан сыртқы қарызының құрылымы туралы деректерді төмендегі кестеден көруге болады:
- Тікелей инвестициялар желісі (фирмааралық қарыздар) – 91,6 млрд доллар (жалпы қарыздың ~55%)
- “Басқа секторлар” (квазимемлекеттік компаниялар және жекеменшік фирмалар) – 45,5 млрд доллар (~27%)
- Банк секторы (екінші деңгейлі банктер) – 13,2 млрд доллар (~8%) (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша екені белгілі болды), оның ішінде Ұлттық банк борышы 2,4 млрд долларды құрайды (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша - Ұлттық банк мәлімдемесі)
- Мемлекеттік басқару органдары (үкіметтік сыртқы қарыз) – 12,7 млрд доллар (~7,7%)
Ескерту: 2025 ж. 1 қаңтардағы алдын ала бағалау деректері негізінде құрастырылды.
Бұл мәліметтерден көрінгендей, сыртқы борыштың негізгі ауырлығы жеке және корпоративтік секторға түседі, ал мемлекет тікелей алған қарыз үлесі аз. Экономист Мақсат Халықтың айтуынша, мемлекеттің тікелей сыртқы қарызы – 12,4 млрд доллар, ал квазимемлекеттік сектордың сыртқы берешегі 41 млрд долларға жетеді (Күліп келіп, жылап қайтатын қарыздан мемлекетке қандай қауіп бар). Ресми есептеулерде квазимемлекеттік компаниялар қарызы «мемлекеттік емес» деп саналса да, іс жүзінде олар «мемлекеттің жасырын қарызы» ретінде қарастырылуға тиіс, өйткені «ҚазМұнайГаз», «Қазақстан темір жолы» сияқты ірі ұлттық компаниялар өз қарызын өтей алмаса, жауапкершілік түптеп келгенде Үкімет мойнына жүктеледі . Сондықтан сарапшылар мемлекеттік компаниялардың қарыздарына бей-жай қарауға болмайтынын ескертеді.
Негізгі кредитор елдер мен ұйымдар. Қазақстан сыртқы қарызының географиялық құрылымы да ерекше. Қарыз берушілер қатарында Еуропа елдері басым, бұл елімізге тартылған шетелдік инвестициялар құрылымымен байланысты. 2023 жылдың қазан айындағы жағдай бойынша Қазақстанның ең ірі кредиторы – Нидерланд, бұл елге Қазақстанның берешегі 42,5 млрд долларға тең (бір жыл бұрынғыдан 2,1%-ға артық) (Қазақстанның сыртқы борышы артты | LS). Екінші орында Ұлыбритания – 14 млрд доллар (-7,8% бір жылда) . Бұдан кейінгі кредиторлар: халықаралық ұйымдар – 13 млрд долл. (-0,3%), Ресей – 12,5 млрд долл. (-18,3%), АҚШ – 11,3 млрд долл. (-9,6%), Франция – 11,2 млрд долл. (+0,4%) және офшорлы Бермуд аралдары – 9,4 млрд долл. (-0,03%) . Қытай соңғы деректер бойынша несие беруші елдер қатарында ~$9 млрд деңгейінде, 3,1% азайған көрсеткішпен, ондықтың ішінде тұр .
Нидерланд пен Ұлыбританияның ең ірі кредиторлар болуының себебі – бұл елдерде Қазақстанға инвестиция салған көптеген трансұлттық компаниялардың штаб-пәтерлері тіркелген. Мысалы, Нидерландтық компаниялар арқылы елімізге мұнай-газ саласына ірі инвестициялар келеді, сәйкесінше қарыз статистикасында ол Нидерландқа берешек ретінде көрсетіледі. Сол сияқты, бұрын Ұлыбритания арқылы тартылған қарыздар үлесі жоғары болса, кейінгі жылдары оның көлемі аздап төмендегені байқалады (Қазақстанның сыртқы борышы артты | LS).
Айта кетерлігі, Қазақстанның Қытай алдындағы қарызы жөнінде жиі қоғамдық талқылаулар болғанымен, ресми статистикада Қытай ең ірі бес кредитордың қатарына кірмейді. 2023 жылғы дерек бойынша Қытайдан алынған сыртқы қарыз үлесі ~9 млрд долларға тең , бұл жалпы борыштың 5%-ынан кем. Салыстыру үшін, еліміздің халықаралық қаржы ұйымдарына (Халықаралық валюта қоры, Дүниежүзілік банк, Азия даму банкі, т.б.) қарызы 13 млрд долларға жуық (Қазақстанның сыртқы борышы артты | LS). Яғни, сыртқы қарыздың едәуір бөлігі жеке инвестициялық арналар мен батыс елдерінен алынған.
Қарызды өтеу жоспарлары мен үкіметтің стратегиялары
Қазақстан Үкіметі мемлекеттік қарызды қауіпсіз деңгейде ұстап тұру және оны тиімді басқару бойынша арнайы стратегиялар қабылдаған. 2020 жылы сол кездегі Премьер-министрдің бірінші орынбасары Әлихан Смайылов мемлекеттік борышқа қатысты лимит белгіленгенін атап өткен еді: «Үкімет нақты лимитті ЖІӨ-нің 27 пайызы деңгейінде белгіледі. Сондықтан мемлекеттік қарыздың мөлшері қауіпсіз деңгейде сақталып отыр. Халықаралық ұйымдар (қауіпсіздік) лимитті 50% деңгейінде белгілейді» деген болатын (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша - министрлер жауап берді - «Qazaqstan» Ұлттық телеарнасы). 2025 жылдың басында Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғарин Қазақстанның мемлекеттік қарызы шамамен ЖІӨ-нің 22,8%-ын құрайтынын, бұл көрші елдермен салыстырғанда төмен көрсеткіш және белгіленген шектеулер аясында екенін айтты (Жумангарин высказался о госдолге Казахстана ᐈ новость от 11:57, 28 января 2025 на zakon.kz). Демек, ресми органдар Қазақстанның мемлекеттік борышы (оның ішінде сыртқы мемлекеттік қарыз) қазіргі деңгейінде экономикалық қауіп туғызбайды деп есептейді.
Үкіметтің қарызды басқару стратегиясында мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген сыртқы қарызды мүмкіндігінше шектеу, бюджет тапшылығын қауіпсіз деңгейде ұстап, жаңа қарыздарды тиімді шарттармен тарту қағидаттары көзделген. Мемлекеттік қаржыны басқарудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасында квазимемлекеттік сектордың шетелден қарыз алуына лимит қою мәселесі қарастырылғаны айтылған (ИПС "Әділет"). Бұл шектеу арқылы «Самұрық-Қазына» қоры, «Бәйтерек», «ҚазАгро» сияқты холдингтердің шамадан тыс сырттан қарыз алуына жол бермеу мақсаты бар. Нәтижесінде, квазимемлекеттік ұйымдардың сыртқы борышы соңғы жылдары біршама қысқарды: мәселен, 2015 жылы ҰӘҚ және ұлттық холдингтердің сыртқы қарызы 23,9 млрд доллар (ЖІӨ-нің 20%-ы) болса, 2021 жылы 17,7 млрд долларға дейін (ЖІӨ-нің 9,4%-ы) азайды (ИПС "Әділет"). Үкімет бұл үрдісті жалғастырып, квазимемлекеттік сектордың борыш жүктемесін төмендету арқылы мемлекеттік қаржыға түсетін тәуекелдерді азайтуды көздейді.
Сыртқы қарызды өтеу жоспары бойынша, Қазақстан алдағы жылдары бірқатар сыртқы міндеттемелерін қайта қаржыландыру және біртіндеп өтеу шараларын жүргізбек. Ұлттық қор мен алтын-валюта резервтері осы мақсатта сақтандыру қызметін атқарады. Қазіргі таңда Ұлттық қордағы валюталық активтер ~$57 млрд көлемінде, бұл сыртқы мемлекеттік қарыздан бірнеше есе көп (Күліп келіп, жылап қайтатын қарыздан мемлекетке қандай қауіп бар). Үкімет қажет жағдайда осы резервтерді пайдаланып, мемлекеттік борышты өтей алатынын айтады. Дегенмен, экономистер Ұлттық қорға арқа сүйеп, жаңа қарыз алуды көбейте беруге болмайтынын, керісінше мұнай түсімдерінен кіретін қаржының бір бөлігін қарыздарды жабуға бағыттау керек екенін ескертеді (Қазақстан үшін қандай қарыздар қауіпті? Экономист Мақсат Халық жауап берді | informburo.kz).
Мемлекет биылдан бастап сыртқы борыш статистикасының ашықтығын арттыру қадамын жасады. Ұлттық банк 2025 жылдан бастап тоқсан сайын сыртқы қарыздың алдын ала бағасын жариялап отыратын болды (В Нацбанке назвали сумму внешнего долга Казахстана ᐈ новость от 20:14, 11 февраля 2025 на zakon.kz). Бұған дейін толық статистика тек тоқсан аяқталғаннан кейін 90 күннен соң шығарылатын (яғни деректерде айтарлықтай уақыттық кешеуілдеу бар еді). Енді төлем балансының жедел бағалауымен қатар, сыртқы қарыздың да жедел статистикасы беріледі. Бұл жаңалық Үкімет пен сарапшыларға қарыз динамикасын дер кезінде бақылап, қажет шараларды шұғыл қабылдауға мүмкіндік береді деп күтілуде.
Мемлекет сондай-ақ бюджет тапшылығын біртіндеп азайту арқылы жаңа қарыз қажеттілігін төмендетуді жоспарлауда. 2023 жылы республикалық бюджет тапшылығы 2,8 трлн теңге болды (ЖІӨ-нің ~2,6%-ы) (Қазақстан экономикасын үш ірі дағдарыс күтіп тұр ма?). Президент Қ.Тоқаев Үкіметке 2025 жылға дейін тапшылықты қысқартуды тапсырды. Бұл мақсатқа қол жеткізілсе, жаңа қарыз алу қарқыны да баяулап, борыштың өсуі тежеледі. Қаржы министрлігі алдағы жылдарда мемлекеттік құнды қағаздар шығару арқылы ішкі нарықтан қарыз алуды басымырақ пайдаланып, сыртқы қарыз үлесін шектеуді көздеп отыр деген мәлімет бар. Мысалы, 2023 жылы Үкімет ішкі нарықтан алынған қарыз көлемін ұлғайтып, шетелден алынатын қарызды азайтуды бастаған болатын (ИПС "Әділет").
Қорыта айтқанда, Қазақстан Үкіметі сыртқы қарызды басқаруда консервативті саясат ұстануға тырысуда: мемлекеттік борышты төмен деңгейде ұстап, квазимемлекеттік секторды тәртіпке шақыру, арзан және ұзақ мерзімді несиелерді тарту (мәселен, COVID-19 кезінде халықаралық қаржы ұйымдарынан жеңіл шартты қарыздар алынғаны белгілі) (Қазақстан үшін қандай қарыздар қауіпті? Экономист Мақсат Халық жауап берді | informburo.kz). Мұндай төмен пайызбен және жеңілдік мерзімімен алынған қарыздар бюджетті қатты ауырлатпайтыны сөзсіз. Мақсат Халықтың айтуынша, пандемия кезінде алынған сыртқы несиелердің тиімді тұсы – пайызы өте төмен және алғашқы жылдары төлемнен босату мерзімі болды, сондықтан олар экономикаға салмақ түсірмей игерілуі тиіс (Қазақстан үшін қандай қарыздар қауіпті? Экономист Мақсат Халық жауап берді | informburo.kz). Ал жоғары пайызбен әрі қысқа мерзімге қарыз алу бюджетке үлкен ауыртпалық әкелетінін, ондайдан барынша сақ болу керектігін жеткізді.
Сарапшылардың соңғы жылдардағы пікірлері (2023–2025)
Соңғы екі жыл ішінде экономист сарапшылар Қазақстанның сыртқы қарызына қатысты түрлі пікір білдіріп келеді. Көпшілігінің ойы сыртқы борыштың құрылымы мен әлеуетті қатерлеріне саяды. Экономикалық саясат институтының директоры Қайырбек Арыстанбеков 2024 жылы берген сұхбатында алдағы 2025–2026 жылдары Қазақстан экономикасы үшін сыртқы қарызға байланысты тәуекелдер өсетінін атап өтті (Қазақстан экономикасын үш ірі дағдарыс күтіп тұр ма?). Оның айтуынша, Қазақстанның жалпы сыртқы қарызы 166,7 млрд долларға жетсе, соның 137 млрд доллары – жеке сектордың қарызы, ал 29,6 млрд доллары – мемлекеттік сектордың борышы екен (Қазақстан экономикасын үш ірі дағдарыс күтіп тұр ма?). Сарапшы әсіресе жеке компаниялардың сыртқы қарызына көңіл бөлу керектігін айтады. «Біздің бағалауымызша, жеке компаниялардың сыртқы қарызы 101 млрд АҚШ долларын құрайды. Алдағы 2 жыл солардың өтеу мерзіміне тұспа-тұс келеді. Яғни, тағы да капитал шетелге кетеді деген сөз», – деп ескертіп, 2025–2026 жылдары қомақты корпоративтік қарыздарды өтеу үшін елден валюта ағыны шығуы мүмкін екенін айтты (Қазақстан экономикасын үш ірі дағдарыс күтіп тұр ма?). Бұл өз кезегінде төлем балансына қысым жасап, теңгеге де әсер етуі ықтимал.
Дегенмен, кейбір мамандар жалпы сыртқы қарыздың көп бөлігі мемлекет немесе салық төлеушілер есебінен өтелмейтінін, сондықтан паникаға негіз жоқ екенін түсіндіреді. Экономист Асылхан Андашев сыртқы қарызды жиі ел ішінде айтылатын «әр қазаққа 9–10 мың доллар қарыз келеді» деген сияқты түсініктерден ажыратып қарау керегін айтады. Мәселен, Қазақстанның 160 млрд доллар сыртқы қарызының тек ~12 млрд доллары ғана мемлекет алған тікелей қарыз болса, қалғаны жеке сектордың міндеттемелері екенін ескертеді. Ол «сыртқы қарыз – резиденттердің шетелдік кредиторлар алдындағы борышы, оның ішінде мемлекет те, елде тіркелген заңды тұлғалар да бар» деп, тұтас соманы халыққа бөлудің орынсыз екенін түсіндіреді (Күліп келіп, жылап қайтатын қарыздан мемлекетке қандай қауіп бар). Егер жеке компания алған қарызды қайтара алмаса, ол компания өзі банкрот болады, мемлекеттің тікелей ақшасы жұмсалмайды (мемлекет кепілдік бермеген жағдайда). Сондықтан жалпы сыртқы қарыздың өсуі әрдайым мемлекет үшін тікелей проблема емес, алайда жанама әсерлері (капиталдың сыртқа кетуі, валюта бағамының құбылуы) экономикаға ықпал етуі мүмкін.
Мақсат Халық та 2023 жылы сыртқы қарыздардың түрлеріне қатысты түсініктеме беріп, қорқынышқа бой алдырмауға шақырды. Ол ең үлкен бөлік – фирмааралық қарыздардың (шетелдік бас компаниялардың еншілес фирмаларға инвестиция түрінде беретін қарыздары) қауіпті емес екенін айтты: «Егер ертең біздегі McDonald’s компаниясы кәсібін жүргізе алмай, банкрот болса, онда біздің Үкімет ешқандай жауапкершілікті мойнына алмайды... Бұл қарыздарға қатты алаңдамауымызға болады» (Күліп келіп, жылап қайтатын қарыздан мемлекетке қандай қауіп бар). Ең қауіптісі – Үкімет пен квазимемлекеттік сектордың қарызы, себебі жоғарыда айтылғандай, ол ақырында мемлекеттік бюджетке салмақ түсіруі мүмкін (Қазақстан үшін қандай қарыздар қауіпті? Экономист Мақсат Халық жауап берді | informburo.kz). М.Халықтың есебінше, Үкімет тікелей және жанама (квазимемлекеттік) қарыздарын қосқанда ~$54 млрд сыртқы борыш үшін уайымдауы керек, міне, осы соманы халыққа шаққанда бір адамға шамамен 3 мың доллардан келеді – шын мәнінде мемлекет мойнындағы жүк осы деп түсіндіреді (Күліп келіп, жылап қайтатын қарыздан мемлекетке қандай қауіп бар).
Сарапшылар соңғы жылдары бюджетке түсетін қарыз қызметі шығындарының артуына назар аударып отыр. 2023 жылы мемлекеттік бюджеттің қарызға қызмет көрсету шығыстары 1 трлн теңгеден асты, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 38,1%-ға жоғары сома (Жоғары базалық ставка: Талап пен тәуекел - Егемен Қазақстан) (Қазақстан үшін қандай қарыздар қауіпті? Экономист Мақсат Халық жауап берді | informburo.kz). Экономистердің пікірінше, 2025 жылға қарай жыл сайын бюджеттен қарыз өтеміне 2 трлн теңгеге дейін жұмсау қажет болуы мүмкін. «Қазіргі таңда жылдық бюджетте сыртқы қарызды өтеп тұру үшін жылына 1 трлн теңгедей қаражат жұмсалу керек. 2025 жылға дейін (бұл сома) 2 трлн теңгеге дейін ұлғаяды», – дегенді Мақсат Халық . Бұл әлеуметтік маңызды шығындарды қысқартып, бюджетке ауыртпалық түсіруі ықтимал. Сондықтан Үкіметке жаңа қарыз алу қарқынын тежеу және қолданыстағы борышты қайта қаржыландыру саясатын мұқият жүргізу қажеттігін алға тартады.
Жалпы, сарапшылар Қазақстанның мемлекеттік қарызының қазіргі деңгейін аса қауіпті деп санамайды, бірақ жанама тәуекелдерге көңіл бөлу керектігін алға қойып отыр. Мысалы, қазіргі сыртқы қарыздың 87,5%-ы ұзақ мерзімді қарыздардан тұрады, бұл бір жағынан өтімділік тәуекелін азайтқанымен (яғни жақын арада көп көлемде қарыз қайтару қысымы жоқ), екінші жағынан болашақ ұрпаққа борыш қалдырады деген пікір бар (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша екені белгілі болды). Сондай-ақ сарапшылар әлемдік пайыздық мөлшерлемелердің көтерілуі Қазақстанның сыртқы қарызына қызмет көрсету шығындарын ұлғайтарын айтып, валюта резервтерін тиімді басқару маңызды дейді.
Мемлекеттік саясаттың тиімділігі және ықтимал қауіптер
Мемлекеттік қарызды басқару саясатының тиімділігі белгілі бір дәрежеде нәтижесін беріп отыр деуге болады. Қазақстанның мемлекеттік борышы (оның ішінде сыртқы борыш) салыстырмалы түрде төмен деңгейде – ЖІӨ-нің 23% төңірегінде ұсталып тұр (Жумангарин высказался о госдолге Казахстана ᐈ новость от 11:57, 28 января 2025 на zakon.kz). Бұл көрсеткіш көптеген дамыған және дамушы елдермен салыстырғанда біршама жақсы (көрші Ресей, Қытай сияқты елдерде мемлекеттік қарыз деңгейі 30-50% немесе одан жоғары). Демек, Үкіметтің қарыз лимитін сақтау және артық күтпеген қарыз алмау стратегиясы өз тиімділігін көрсетуде. Соның арқасында Қазақстанның несие рейтингтері де салыстырмалы тұрақты, қарыздары бойынша дефолт қаупі төмен деп бағаланады.
Қарыз құрылымын әртараптандыру – саясаттың тағы бір оң нәтижесі. Сыртқы қарыздың басым бөлігі жеке сектордың өз міндеттемелері болғандықтан, ол тікелей мемлекеттік қаржыға қысым түсірмейді. Бұдан бөлек, сыртқы борыштың көбін ұзақ мерзімді және өзара байланысты (фирмааралық) қарыздар құрайды, бұл қысқа мерзімде жаппай өтелуі қажет борыш көлемін шектейді. Мысалы, қысқа мерзімді сыртқы қарыз 21 млрд доллар шамасында ғана (2024 ж. 3-тоқсанда) – жалпы борыштың ~13%-ы (Total External Debt for Kazakhstan (KAZDGDPGDPPT)). Бұл көрсеткіш төлем қабілеттілік тәуекелін біршама төмендетеді. Ұзақ мерзімді қарыздар негізінен тікелей инвестиция аясында болғандықтан, инвесторлар оны Қазақстаннан бірден талап етпейді, көбіне қайта құрылымдап немесе капиталға айналдырып жатады.
Алайда, ықтимал қауіптер де жоқ емес. Ең алдымен, жоғарыда талқыланған квазимемлекеттік сектордың борышы – жасырын қауіп көзі. Ресми түрде сыртқы борыштың 27%-ы «басқа секторлардың» қарызы саналғанымен (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша екені белгілі болды), оның елеулі бөлігі ірі ұлттық компаниялардың еурооблигациялары мен шетелдік несиелері. Егер әлемдік нарықтағы қолайсыз жағдайларға байланысты осы компаниялардың қаржылық жағдайы нашарласа, олардың қарызын өтеу түбі мемлекетке келіп тірелуі мүмкін (қажет кезде мемлекет оларды құтқаруға мәжбүр болады). Мағбат Спанов сынды сарапшылар мұны бұрнағы жылдардан бері айтып келеді: квазимемлекеттік компаниялар қарызының салмағы мемлекетке түсетінін, қарызды жабуға ақша бөлінсе әлеуметтік төлемдер азаятынын ескерткен (Қазақстанның сыртқы қарызы еселене түсті). Сондықтан ұлттық компаниялардың коммерциялық тиімділігін арттыру, инвестициялық жобаларды мұқият таңдау – борыш тәуекелін азайтудың маңызды бағыты.
Екіншіден, алдағы жылдары келетін корпоративтік қарыздардың өтеу кезеңі валюталық тұрақтылыққа сынақ болуы мүмкін. Жеке сектордың 100 млрд доллардан астам қарызы 2025–2026 жылдары өтеуге тиіс екені айтылды (Қазақстан экономикасын үш ірі дағдарыс күтіп тұр ма?). Егер бұл қарыздар сырттан жаңа инвестициялар немесе рефинансиалау арқылы жабылмаса, онда ішкі нарықтан айтарлықтай көлемде валюта сатып алуға сұраныс туып, теңгеге қысым күшеюі ықтимал. Мұндай жағдайда Ұлттық банкке валюталық интервенциялар арқылы теңге құнын қолдауға немесе пайыздық мөлшерлемені көтеру арқылы капиталдың сыртқа ағылуын тежеуге тура келеді. Бұл өз кезегінде экономиканың өсім қарқынына кері әсер етуі мүмкін.
Үшіншіден, жаһандық пайыздық мөлшерлемелердің жоғарылауы Қазақстан үшін жаңа сыртқы қарыз алу құнын арттырады. Соңғы жылдары АҚШ Федералдық резерві мен Еуропа орталық банкі ставка көтеріп келеді, бұл дамушы нарықтардың қарыздануына қолайсыз ахуал туғызады. Қазақстан бұрынғы алған кейбір қарыздарын қайта қаржыландыру кезінде неғұрлым жоғары купондық мөлшерлемемен еурооблигациялар шығаруға мәжбүр болуы мүмкін. Бұл алдағы онжылдықта қарызға қызмет көрсету шығындарын өсіреді. Экономистер осыған орай Қазақстанның жаңа қарыз алуда сақ болып, мүмкіндігінше ішкі көздерге және халықаралық қаржы ұйымдарының жеңілдікті ресурстарына иек артуын ұсынады. Мысалы, Азия даму банкі, Ислам даму банкі сияқты институттар белгілі бір жобаларға төменгі пайызбен несие бере алады – соларды пайдаланған тиімдірек болмақ.
Қорытындылай келе, Қазақстанның сыртқы қарызының жағдайы қазірге салыстырмалы тұрақты және бақылауда деп бағаланады. Мемлекеттік саясат тиімділігінің белгісі – борыштың ЖІӨ-ге шаққандағы үлесінің төмен болуы және оның көп бөлігінің ұзақ мерзімді инвестициялық қарыздардан құралуы. Дегенмен, құрылымдық тәуекелдерге назар аудару аса маңызды. Үкіметтің сыртқы қарызды басқару стратегиясы дәл бағытталған: борыштың қауіпсіз деңгейін ұстап тұру, жаңа қарыздарды қажет жағдайда ғана және тиімді шарттармен тарту, ұлттық компаниялардың берешегін өршітпеу және экономиканың өсуі арқылы қарыз жүктемесін жеңілдету. Алдағы жылдары осы саясаттың табысты іске асуы көп факторға тәуелді болмақ – әлемдік нарықтағы жағдай, мұнай бағасы, инвесторлардың сенімі және ішкі реформалардың нәтижелілігі. Егер Үкімет пен қаржы реттеушілері сыртқы қарыз тәуекелдерін дер кезінде бақылап, дұрыс шешімдер қабылдап отырса, Қазақстан сыртқы борышын қауіпсіз деңгейде ұстап, экономикалық тұрақтылығын сақтап қала алады деп қорытынды жасауға болады.
- Қазақстан Ұлттық Банкі, сыртқы қарыз статистикасы (алдын ала бағалау) – Stan.kz порталы (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша екені белгілі болды) (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша екені белгілі болды)
- Қазақстан сыртқы қарызының құрылымы (2025 ж. 1 қаңтар) – Ulysmedia.kz сайты (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша - Ұлттық банк мәлімдемесі) (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша - Ұлттық банк мәлімдемесі)
- LS сараптамалық порталы (2023 ж. кредитор елдер бойынша сыртқы қарыз) – LSM.kz сайты (Қазақстанның сыртқы борышы артты | LS) (Қазақстанның сыртқы борышы артты | LS)
- Қазақстан Үкіметінің қарызды басқару саясаты туралы – Qazaqstan ТВ жаңалығы (Қазақстанның сыртқы қарызы қанша - министрлер жауап берді - «Qazaqstan» Ұлттық телеарнасы), Adilet.zan.kz тұжырымдамасы (ИПС "Әділет")
- Сарапшылар пікірі – Kursiv Media сұхбаты (Қ.Арыстанбеков) (Қазақстан экономикасын үш ірі дағдарыс күтіп тұр ма?) (Қазақстан экономикасын үш ірі дағдарыс күтіп тұр ма?), Informburo.kz (Мақсат Халық) (Қазақстан үшін қандай қарыздар қауіпті? Экономист Мақсат Халық жауап берді | informburo.kz) (Қазақстан үшін қандай қарыздар қауіпті? Экономист Мақсат Халық жауап берді | informburo.kz), Baq.kz (Мақсат Халық түсіндірмесі) (Күліп келіп, жылап қайтатын қарыздан мемлекетке қандай қауіп бар) (Күліп келіп, жылап қайтатын қарыздан мемлекетке қандай қауіп бар)
- Мемлекеттік борыш деңгейі жөнінде ресми ақпарат – Zakon.kz жаңалығы (С.Жұманғариннің сөзі) (Жумангарин высказался о госдолге Казахстана ᐈ новость от 11:57, 28 января 2025 на zakon.kz), Focus Economics деректері (Kazakhstan External Debt (% of GDP) - FocusEconomics), CEIC мәліметтері (Kazakhstan External Debt: % of GDP, 2002 – 2025 | CEIC Data).