Еліміздің әртүрлі өңірлерінде азот шала тотығын пайдалануға байланысты ауыр оқиғалар тіркелуде. Нашақорлыққа қарсы мамандар бір реттік кеште «шарды» бірнеше мәрте пайдаланып, салдарынан психикалық ауытқулармен ауруханаға түскендер туралы айтады. Кейбір адамдарда аяқ-қолдың жансыздануы және қозғалысты үйлестірудің (координация) бұзылуы байқалған.
Мысалы, бір пациент азот шала тотығын күн сайын дерлік қолданғаны соншалық – таяқсыз жүре алмайтын хәлге жеткен. Дәрігерлер мұны жүйке жүйесіне улы әсері бар газдың орасан зиянымен түсіндіреді: «шарлар» көп уақыт пайдаланылса, ол омыртқа миын, жүйке талшықтарын зақымдап, адамды сал қылуға не созылмалы психикалық сырқатқа шалдықтыруы мүмкін.
Қазақстандағы заңнамалық шектеулер: қазіргі ахуал
Қазақстанда азот шала тотығы көңіл көтеру мақсатында қолдануды тікелей шектейтін жеке заң жоқ. Дегенмен, азот шала тотығы белгілі бір ретте бақыланатын химиялық заттар тізіміне кіреді – егер ол медицинада, өнеркәсіпте немесе тамақ өндірісінде тікелей қолданылмай, басқа мақсаттарға пайдаланылса, жауапкершілік қарастырылуы мүмкін.
Қазіргі кезде мемлекет бұл заттың «бейберекет» қолданысын азайту және бақылауды күшейту мәселесін талқылап жатыр. Бірақ азот шала тотығын түбегейлі тыйым салу оңай емес, себебі ол медицинада жансыздандыру (анестезия) үшін, тамақ өнеркәсібінде (крем, мусс сияқтыларды дайындауда) және техникалық салаларда пайдаланылады. Толық тыйым салу ауруханалар мен кәсіпорындарға қосымша рұқсаттар мен лицензияларды қажет ететіндіктен, қағазбастылық рәсімдер көп болмақ.
Осылайша, заңдағы «саңылаулар» газды өндірістік мақсаттарға ресми түрде сатып алуға мүмкіндік береді, ал іс жүзінде ол кальянханаларға, түнгі ойын-сауық орындарына немесе жеке адамдарға «қолдан қолға» өтіп жатады.
«Шарлар» неліктен әлі де танымал?
Қорқынышты статистикаға қарамастан, азот шала тотығының танымалдылығы төмендемей тұр. Себебі оның әсері лезде байқалып, бірнеше секунд немесе минутқа ғана созылады: адам эйфорияға беріледі, жеңілденгенін сезінеді, кейде өздігінен басқарылмайтын күлкі пайда болады.
Бірақ бұл сезім тез басылған соң, адам келесі «шарды» алғысы келеді. Осылайша қауіпті шеңбер пайда болады:
- Бір сәттік ләззат – эйфорияның жылдам келуі.
- Тез басылып қалу – «риза күйді соза түсу» ниеті.
- Газды қайта жұту – артық дозалану қатері әр жолы жоғарылайды.
Дәрігерлердің айтуынша, азот шала тотығы ағзадағы маңызды дәрумендер мен минералдарды (әсіресе B12 дәруменін) «шайып» шығарып, жүйке жүйесінің қызметін бұзады. Мұндай жағдай жиілесе, адамның жүйкесі мен психикасына елеулі зиян келеді. Есте сақтау қабілеті мен үйлесімді қозғалыс (координация) нашарлайтыны, жүрек-қантамыр жүйесінде мәселелер туындайтыны байқалады. Өте ауыр жағдайда құлап, жарақат алу (мысалы, аяқ-қолды сындырып алу, бас-ми жарақатын алу) немесе тыныс алудың, жүрек жұмысындағы ақаулардың орын алуы ықтимал.
Тіпті кейбір адамдардың ағзасы азот шала тотығына соншалықты үйреніп қалады, ал оларды ауруханада ота жасау кезінде кәдімгі анестезия (N₂O негізіндегі) әсер етпейтіндей күйге жетеді. Кейбірі осы затқа тәуелді болып, оңалту орталықтарына баруға мәжбүр.
«Шарлар» қайдан шығады? Жеткізу мен сатудың қитұрқы әдістері
Тамақтану орындары мен сауық кештері. Түнгі клубтар мен кальянханалар газды көбіне «тамақ өнеркәсібіне керек» деген желеумен немесе мүлде ештеңе демей-ақ сатып алуы мүмкін.
Қазақстанда азот шала тотығын сататыны туралы хабарландыруларды интернеттен оңай табуға болады: сатушылар «кондитерлік газ» немесе «оттегі» деген сылтаумен баллонды үйге не кеңсеге дейін жеткізіп береді. Курьерлердің қолында жалған құжат (накладная) болады, онда бұл тауар кондитерлік цех не кафе үшін алынып отыр деп көрсетіледі.
Заңсыз саудада көбіне техникалық азот шала тотығы таралады. Оның құрамында тазартылмаған металдың тотығы (тат), басқа да зиянды қосылыстар бар. Мұның бәрі «шар» жұтқан адамға қосымша улылық әсерін тигізеді.
Бағасы қалаға және «орынның мәртебесіне» байланысты өзгеріп отырады:
Бір шариктің құны шамамен 500-1000 теңгеден басталып, кейбір қымбат жерде 2000-3000 теңгеге дейін жетеді.
Бір баллон (шамамен 80-100 шарға жетеді) шамамен 20 000 теңгеден жоғары сатылады.
Кей жерлерде бос баллонды қайтарса, жеңілдік береді. Алайда осындай баллондардың көпшілігі қайта толтыру алдында толық тазартылмайды, бұл оны пайдаланушыларға қауіп-қатерді арттыра түседі.
«Неліктен полиция жаппай тексеру жүргізіп, мұның бәрін тоқтатпайды?» деген сұрақ жиі қойылады. Нақты жауап болмаса да, бірнеше факторлар бар:
Тексеру қиындығы. Клубты не кальянхананы тінту үшін заңды негіздер мен құжаттар керек. Сол құжаттар жиналып жатқанда, иелері баллонды жасырып немесе басқа жерге тығып немесе жойып үлгереді.
Дәлелдеу мәселесі. Азот шала тотығы табылғанның өзінде, оны «техникалық» не «тамақ өнеркәсібіне арналған» деп көрсетіп, көңіл көтеруге пайдаланылғанын дәлелдеу оңай емес.
Соның салдарынан клубтар мен кальянханаларда шарларды сату – біршама табыс көзі және көбіне жасырын түрде іске асады. Ал тұтынушылар заң бұзып жатқандарын және денсаулығына қауіп төніп тұрғанын толық түсінбеуі мүмкін.
Азот шала тотығы – тек бір сәттік күлкі мен жеңілдік емес, жүйке, тыныс алу және жүрек-қантамыр жүйелерін зақымдайтын қауіпті зат. Ауыр жарақат алу не психикалық ауытқуға ұшырау – көрінген айсбергтің бір ұшы ғана. Бір сәттік рахат ұзақ мерзімді емделуге, оңалтудан өтуге және тұрақты психикалық мәселелерге апарып соқтыруы ықтимал.
Қысқаша қорытынды:
Қазақстанда азот шала тотығына толық тыйым жоқ, өйткені ол медицинада және тамақ өнеркәсібінде қажет.
Тәуелділік пен денсаулыққа зиян тез дамиды. Әсіресе ми мен жүйке жүйесі үлкен соққы алады.
«Шарлар» әлі де танымал, себебі лезде, бірақ қысқа мерзімді «рахат» сыйлайды.
Сатылуы мен сатып алынуы көп жағдайда заңсыз жүзеге асады. Ал тұтынушылар техникалық, ластанған газды жұтып жатқанын білмеуі де мүмкін.
Егер ешқашан «шарларды» қолданып көрмесеңіз – бастаудың қажеті жоқ. Бір-екі минуттық ләззат адамның өмірі мен денсаулығына төніп тұрған қауіп-қатерге тұрмайды. Спортпен шұғылданыңыз, саяхаттаңыз, шығармашылықпен айналысыңыз, жақындарыңызбен араласыңыз – ең бастысы, сана мен денсаулықты сақтаңыз!