Полюстердегі тіршілік туралы не білеміз?

Император пингвиндер: «Тозақтағы» өмірдің символы

Антарктиданың қысы – Жер шарындағы ең суық кезең. Мұнда температура Фаренгейт бойынша -120 градусқа дейін төмендейді (шамамен -84°C), 24 сағаттық түнек орнайды, теңіз бен жер асты-үсті түгелдей мұз боп қатады. Осындай қыста да император пингвиндері тынымсыз қозғалыста болып, ұрпақ жалғауға барын салады. Аналық пингвин жұмыртқаны дүниеге әкеліп, ары қарай қорек іздеу үшін теңізге жол тартса, аталық пингвин жұмыртқаны аяқтарында сақтай отырып, ішіндегі балапанын аман алып шығуға тырысады. Бұл кезде ауа райы үнемі құбылады, үскірік жел жұмыртқа мен балапан үшін аса қауіпті.

Аталықтардың ірі шеңбер құрып, бір-біріне жақын тұруы – топтық қорғаныстың мінсіз мысалы. Олар желдің өтінде тұру кезегін ауыстырып, барлығын суықтан қорғап қалады. Осылайша 75 күн бойы жұмыртқаны мейлінше жылы жерде ұстап, табан астына қойып сақтау – үлкен төзімділіктің дәлелі. Ал көктем шыға балапандар жұмыртқадан жарып шығып, күн жылынғанша тез өсіп үлгерулері керек. Мұз ерігенде суға сүңгіп, өмірлерін мұхит ағысында жалғастыруға бейімделеді.

Бұл жағдай – барлық жануарларға тән ортақ заңдылықты көрсетеді: ең қатал ортада өмір сүру үшін ұдайы бірге болу керек, бір-біріне сүйену керек, табиғаттың қатыгез сынақтарына төтеп беру үшін топ болып әрекет ету маңызды.

Ақ аюлар: мұздан құралған «тұғырдың» күйреуі

Арктикада ақ аюлар мұз үстінде аңшылық жасайды. Олардың негізгі жемтігі – итбалықтар, себебі итбалық майының құрамы энергетикалық құндылыққа бай. Мұз бекіп, теңіз беті қатып қалған мезгіл – ақ аюларға итбалықтарды аңдуға таптырмас уақыт. Бірақ ХХ ғасырдың соңынан бері поляр мұзының еруі жыл өткен сайын ертерек басталып, кешірек қататын болды. Нәтижесінде ақ аюлар мұз үстінде азық табу үшін бұрынғыға қарағанда ұзағырақ күтеді. Бұл үдеріс аштық кезеңін үш аптаға дейін ұзартып, аюлардың төзімділігін сынайды.

Жаз кезінде мұздар ерігенде аюлар құрлықта қалып, аштықтан жүдейді. Алайда кейде Канада жағалауына жақындайтын белуха (ақ кит) топтары сәл де болса үміт сыйлайды. Қолайлы сәтті пайдаланған аюлар судан торуылдап, китті ұстауға әрекет жасайды. Бірақ белухалар икемді мойны арқылы аюды тез байқап, суға сүңгіп үлгереді. Аюдың шыдамы таусылған сайын күш-қуаты да сарқылады, бұл оның өмір сүруіне үлкен қауіп төндіреді. Климат жылынған сайын мұзсыз кезең ұзарып, ақ аюлардың тағдыры одан сайын күрделі бола түспек.

Қасқырлар мен мускус өгіздері: Арктикалық қақтығыс

Канаданың әрі қарайғы түкпірінде, ұзақ қараңғылық пен сұрапыл суықта Арктикалық қасқырлар үйірі өмір сүреді. Олардың аң аулайтын негізгі олжасы – қояндар мен мускус өгіздері. Қояндарды ұстау үшін тосын шабуыл әдісі тиімді, бірақ көктем туып, күн шыққанда қояндар үлкен топпен жүріп, қауіпсіздікті еселей түседі. Сол себепті арктикалық қасқырлар көбінесе көзін мускус өгіздеріне салады.

Мускус өгіздері салмағы 700 фунтқа жететін ең ірі, әрі иммунитеті мықты жануарлардың қатарында. Олар қасқырлардан қорғану үшін балапандарын орталарында ұстап, бөлінбей, шеңбер құрып қалады. Қасқырлар әлсіздеу жеке өгізді немесе бөлініп қалған бұзауды ұстауға тырысқанымен, көп жағдайда ересектердің өткір мүйізі мен шоғырлана қорғануына тап болады. Бұл – «кім мықты, кім әлсіз» деген сұрақтың дәл жауабы жоқ, асқан төзімділік пен ептілікке құрылған күрес.

Генту пингвиндері: жылынудың игілігі мен қатері

Антарктикада император пингвиндерден бөлек генту пингвиндері де бар. Соңғы 50 жылда мұндағы орташа температура шамамен 5 °F-қа (шамамен 3 °C) жылынған. Бұл кейбір аймақтарда мұздың еруіне, жалаңаш тасты аймақтардың көбеюіне алып келді. Генту пингвиндеріне тас бетінен ұя салуға қолайлы жағдай туады. Сонымен қатар жағалауда балық пен криль молайып, екі балапан шығару мүмкіндігі артады. Бұдан генту пингвиндерінің саны өсіп, кейбір колониялары тұрақты дамып келеді.

Алайда Антарктикада табиғаттың мінезі құбылмалы. Кенеттен соққан борандар пингвиндердің теңізден қайта Colony-ге оралу жолын жауып тастап, мұз қалқанының арасында адасып, жыртқыштарға жем болу қаупін арттырады. Оның үстіне, леопард итбалықтары (теңіз қабыландары) да жаз кезінде аса белсенділік танытады. Бұл жыртқыштар пингвиндерді судың астынан бағып, су бетінде босаңсыған сәтін пайдаланып шабуыл жасайды.

Мұз бен оттың үйлесімі: поляр шұғылалары немес солтүстік шұғыласы

Поляр аймақтарында тек суыққа толы қатал орта ғана емес, әсем құбылыстар да кездеседі. Солтүстік жарты шардағы Аврора Бореалис пен Оңтүстік жарты шардағы Аврора Аустралис – магнит өрісінің керемет көріністері. Түнгі аспанда құбылған түрлі-түсті шұғыла поляр өлкелеріне ертегідей сұлулық сыйлайды. Жарқыраған шұғыла табиғаттың өзі жасап қойған бірегей шоу іспеттес. Алайда климаттың өзгеруі, озон қабатының жұқаруы жел мен температураны күрт өзгертіп, бұл әсем көріністің фонын одан әрі қаталдандырып жіберуі мүмкін.

Климаттың өзгеруі: жаңа мүмкіндіктер мен жаңа сынақтар

Ғалымдардың дерегінше, поляр аймақтары ғаламшардағы басқа өңірлерден гөрі жылдам жылынуда. Бұл ақ аю, император пингвиндері сияқты аязды, мұзды тіршілікке қатты бейімделген жануарлардың болашағына қатер төндіреді. Олардың негізгі қорегі болып табылатын итбалықтар мен крильдердің өмір сүру салты да өзгеріске ұшырайды. Алайда генту пингвиндері тәрізді кей түрлерге жаңа мекендер ашылып, керісінше, популяциясын арттыруға мүмкіндік беріледі. Мұндай қарама-қайшы көрініс – табиғи экожүйенің үздіксіз өзгерісінде кімнің және неге бейімделе алғанын байқатады.

Адами фактор мен сақтық шаралары

Полюстердегі экожүйе біз ойлағаннан әлдеқайда нәзік және теңгерімге құрылған. Климаттың жылынуына тек табиғи циклондар ғана емес, адамзаттың өнеркәсіптік дамуы, парниктік газдар шығарындылары және қоршаған ортаның ластануы әсер етіп отыр. Әлемдік қауымдастықтың көмірқышқыл газын азайту шаралары, мұзды аймақтарды ерекше қорғауға алу және ғаламдық келісімдер (мысалы, Монреаль хаттамасы, Париж келісімі) – осы нәзік экожүйені сақтап қалудағы маңызды қадамдар. Озон қабатының қалпына келуі, теңіз мұзының баяу еруі сияқты оң өзгерістер уақытымен жүзеге асуы мүмкін, тек ол үшін адамзаттың бірлескен әрекеттері қажет.

Полюстер – Жер шарының ең ұлы бейімделуші жануарларының өмірі мен өлімі арпалысқан ерекше орта. Император пингвиндердің жұмыртқа қорғаудағы қаһармандығы, ақ аюлардың мұз үстіндегі амалы таусылған аңшылығы, арктикалық қасқыр мен мускус өгіздерінің қатаң қақтығыстары, теңіз қабыланының ашулы қуғыны – мұның бәрі бізге табиғаттың қаншалықты ғажап және қаншалықты қатал екенін аңғартады. Бұл тіршілік иелері миллиондаған жылдар бойы бейімделу мен төзімділіктің шегін көрсетіп келеді.