ХХ ғасырдың басы – қазақ халқының тарихындағы ең ауыр да қаралы кезеңдердің бірі. Бұл кезеңде дәстүрлі шаруашылығы күйретіліп, тұрмыс-тіршілігі астан-кестең болды. Әлемдік аренада ірі өзгерістер орын алып жатқан тұста, Ресей империясы құлап, оның орнын большевиктік билік басты. Большевиктер орнатқан Кеңес өкіметі ұлттарға теңдік пен өзін-өзі билеу құқығын беруге уәде етті. Алайда, олардың нақты әрекеті керісінше болды: ұлттық зиялыларды жою, саяси қуғын-сүргін жүргізу, ұжымдастыру мен азық-түлік тәркілеу (продразверстка) саясаты халықты қайыршылыққа, бұрын-соңды болмаған аштыққа ұрындырды.
Алғышарттар: Қазақ қоғамы және Алаш зиялыларының үміті
Октябрь төңкерісіне дейінгі Қазақстан – ұлттық элитасы қалыптасып, білімге құштар зиялылары бар орта еді. Алаш қозғалысы мен Алашорда үкіметі мүшелері – Еуропаның, Ресейдің үздік оқу орындарын бітірген заңгерлер, дәрігерлер, математиктер, теміржол инженерлері, шығыстанушылар болатын. Мысалы, «Қазақ» газеті 1913-1918 жылдар аралығында 8 мың данамен шығып, шалғай ауылдарға дейін таралды. Бұл – сол кездегі Ресейдің ең ірі басылымдарымен деңгейлес көрсеткіш. Әрбір аулында сауаттылар болуы, ұлттық тілдегі білім беру ісінің дамуы – қазақ қоғамының артта қалмағанын, керісінше, өзіндік өркендеу жолында болғанын дәлелдейді.
Алаш зиялылары Жапония үлгісінде небәрі 20-25 жылдың ішінде қазақ мемлекетін өркениетті дамыған елдердің қатарына қосуды көздеді. Олар ұлттық мәдениет пен дәстүрге сүйене отырып, батыс үлгісіндегі қоғам құруды жоспарлады. Егер бұл мақсаттары жүзеге асса, Қазақстан индустриялық-аграрлық тұрғыдан дамыған, білімді, білікті азаматтары бар мемлекет болар еді.
Большевиктік эксперимент: Ұжымдастыру және продразверстка саясаты
Алайда Кеңес өкіметінің келуімен жағдай күрт өзгерді. Большевиктер өз биліктерін сақтап қалу үшін ұлттық элитаны жоюға, халықты бағындыруға бағытталған қатал саясат ұстанды. Олар бір партияның диктатурасын орнатып, халықты қорқыныш арқылы бағындыруға тырысты. Павлик Морозов сияқты кейіпкерлерді үлгі ете отырып, ағайын-туысты бір-біріне қарсы қойды, донос пен сатқындықты ынталандырды.
1920-жылдардың соңында басталған азық-түлік тәркілеу (продразверстка) саясаты қазақ даласына зұлмат әкелді. Көшпелі мал шаруашылығына негізделген экономиканың тірегі – мал. Большевиктер бұл байлықты тартып алып, ортақ меншікке (колхоз, совхоз) айналдырып, халықты нан мен еттен айырды. Шаруашылық құрылымын күшпен өзгерту – қазақтардың өмір сүру салтын түбегейлі талқандады.
Аштық жылдары (1930-жылдар):
1930-жылдардың басында орын алған ашаршылық – қолдан жасалған нәубет. Кейбір тарихшылардың айтуынша, 1897 жылғы санақта қазақтар 4 млн 84 мыңдай болған, ал ХХ ғасыр басында табиғи өсіммен 6 миллионнан асып түсетін еді. Бірақ 1937 жылғы санақта қазақ саны 2 миллионға дейін кеміді. Демек, ашаршылық 5 миллионнан астам қазақтың жанын жалмады, яғни халықтың 70%-ға жуығы қырылды. Бұл – этникалық апат, геноцидтің бір түрі.
Аштықтың сұмдығы соншалық, дәстүрінде адам етін жеу болмаған қазақ халқы амалы таусылып, өлімнен құтылу үшін осындай адамшошырлық қадамға баруға мәжбүр болды. Бұрынғыдай тышқан, құс, тіпті шошқа сияқты харам саналған жануарларды жеу де аздық етті. Ата-аналар кейде өздерінің кенже баласын сойып жеп, қалған балаларын аман қалдыруға тырысты. Ал көшеде, елді мекендерде өліктер толып жатты, тірілер өлілерді көмуге де дәрменсіз еді. Кей куәгерлердің айтуынша, біраз ауылдарда өлім саны соншалық көп болғандықтан, мәйіттер аттап өтуге кедергі болған.
Халықтың шетелге қашу әрекеттері де аяусыз басылды. Шекара бойында пулемет құрған кеңестік әскерлер қашқындарды қырып отырды. Сондықтан қаптаған халықтың Қытайға, Моңғолияға немесе басқа аймақтарға жаппай қашуы мүмкін болмады. Аман қалғандары – көбіне қалада жұмыс істеп немесе билікке жақын қызмет атқарып жан сақтағандар.
«Ашаршылық» пен «Голодомор» ұғымдарының айырмашылығы:
Ашаршылық (голод) – бұл көбіне табиғи апаттар (қуаңшылық, табиғи бүліктер) немесе экономикалық күйзелістер нәтижесінде орын алатын тамақ тапшылығы.
Голодомор – қолдан жасалған ашаршылық, яғни билік тарапынан әдейі ұйымдастырылған не әдейі туғызылған азық-түлік жетіспеушілігі, халықты мәжбүрлеп бағындырудың, көндірудің құралы. Қазақстандағы 1932-33 жылдардағы ашаршылықты кейбір зерттеушілер «Голощекиндік геноцид» немесе «қолдан жасалған Ашаршылық» деп те атайды, себебі ол тікелей билік жүргізген саясат нәтижесінде орын алды.
Аштық салдарлары және тарихи сабақ:
Ашаршылық бір ғана азық-түлік жетіспеушілігінен туындаған жоқ. Бұл – жоғары биліктің саналы түрде жүргізген саясатының нәтижесі. Мақсат – ұлтты бағындыру, рухын сындырып, кез келген қарсылықты жою. Көп ұзамай, алаш зиялылары, кеңесшіл қазақ коммунистері де жаппай репрессияға ұшырады. Мемлекеттің интеллектуалдық әлеуеті жойылды, даму перспективасы кесілді.
Егер алаш қайраткерлері жобалаған жоспарлар жүзеге асып, Қазақстан өз жолымен дамыған жағдайда, халық саны артып, экономикалық тұрғыдан қуатты елге айналар еді. Бірақ большевиктік тәжірибе бұл мүмкіндікті жоққа шығарды.
Бұл қасіретті кезеңнен шығар сабақ – сырттан келген ешбір идеология, ешқандай жат күш ұлтты бақытты ете алмайды. Ұлттық идея, ұлттық даму тек халықтың өз ішінен туындауы керек. Біз өткенімізді тану арқылы болашақта мұндай қателіктерден сақтанамыз. Ашаршылықтың ащы сабағы – ұлттық санамызды күшейту, тарихымызды білу және оны ұрпақ жадында сақтау.
1930-жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық – геноцид сипатындағы қолдан жасалған апат. Қазақ халқы бұл нәубет кезінде өзінің демографиялық, экономикалық, мәдени мүмкіндіктерінен айырылды. Миллиондаған жан қырылды, тірі қалғандары рухани жарақат алды. Бұл тарихи кезең бізге халықтың қандай азаптан өткенін, қандай жағдайға түскенін, тіпті адам етін жеуге дейін барғанын көз алдымызға әкеледі. Мұндай қасіретті ұмытуға болмайды. Тарихи шындықты біліп, одан сабақ алу – болашақ ұрпақтың басты міндеті. Ұлттық жадыны сақтап, өз құндылықтарымызды құрметтеп, өткеннің қателіктерін қайталамауға тырысу – егемен мемлекет үшін ең маңызды іс.