Жақында әлеуметтік желілерде Ресей Мемлекеттік Думасы Төрағасының орынбасары Г.Зюгановтың арандатушылық посты мен бейне үндеуі жарияланды. Бейне үндеуде ол "орыс мәселесі" деген атаумен тағы бір мәселені көтерді, және күтпеген жерден Солтүстік Қазақстан облысы орыс тілді болып қала бергені дұрыс, себебі Қазақстанның оңтүстігінде онсызда орыс тілінің қолданысына айтарлықтай нұқсан келуде деп мәлімдеді. Бұл бұл заңды ма? Бұл бопсалау тезистері қай аудиторияға арналған? Қазақстандағы Орыс тілі мен орыс мәдениетіне қатысты жағдай қалай?
1991 жылы мен Ресейдің жетекші классикалық университеттерінің бірі — Омбы мемлекеттік университетінің тарих факультетінің күндізгі бөлімін бітірдім. Менің ата-бабаларым Тәуелсіз Қазақстанмен шектес көршілес Ресей аумағында, яғни XIII ғасырдың басынан бастап өмір сүрген.
Біздің институттың базасында бірқатар ғылыми жобалар мен бағдарламалар орыс тілінде жүзеге асырылуда. Бізде келісім-шарт негізінде орыс тілінде жазатын ондаған орыс ғалымдары жұмыс істейді. Монографияның, мұрағаттық құжаттар жинағының едәуір бөлігі орыс тілінде шығарылады. Институт сайты 6 тілде, соның ішінде орыс тілінде хабар таратады. Алматы-көптілді қала: мұнда қазақ және орыс сөздері бірдей естіледі. Қазақтар, кем дегенде екі тілде, тіпті одан да көп тілде бірдей сөйлейді. Репрессияға ұшыраған халықтардың ұрпақтары — шешендер, ингуштар, қырым татарлары, күрдтер, месхетин түріктері үш немесе одан да көп тілде сөйлейді. Сондықтан Зюганов мырза біреудің қауіпті және зиянды идеяларын ашық айтып, шиеленістің келесі ошағын тұтандыруды көздеуде…
ҚАЗАҚТАР ӘРҚАШАН ТОЛЕРАНТТЫ ЖӘНЕ МЕЙІРІМДІ ХАЛЫҚ БОЛҒАН.
Қазақстан халқы ежелден толеранттылық, мейірімділік, жанашырлық және адамгершілік, басқа халықтардың тілі мен мәдениетіне құрметпен қарау сияқты адами қасиеттерге ие. Бұл жөнінде белгілі әрі талантты қазақ ағартушысы әрі ғалымы, Омбы кадет корпусының түлегі Шыңғыс — Шоқан Уәлиханов: "қазақ халқы – жер шарындағы ең мейірімді халықтардың бірі", - деп айтқан болатын. Сондықтан басқа халықтар мен конфессиялардың өкілдері қазақтар арасында өздерін өте жайлы сезінді.
Тек қазақтар ғана емес, сонымен бірге оның барлық жақын және алыс ата — бабалары-қыпшақтар, Ортағасырлық түріктер, ғұндар мен сақтар адамгершілік пен қайырымдылыққа ие болған. Бостандық, демократиялылық, шектен тыс ауқаттылық, тамаша әскери қасиеттер, басым түрде мал шаруашылық өмір салты, орасан зор дала кеңістіктері, түрлі уақыттағы Қазақстан тұрғындарының туысқандарының молдығы мен амбициясы бізде нақ осындай айнымас қасиеттер мен құндылықтарды дарыта алмады. Біздің ата-бабаларымызда да осындай ерекшелік қасиеттер болды: мысалы, атақты сақтар Анахарсис (VII-VI ғғ.) Медокқа жазған хатында: "Скифтер (сақтар-авт.) басқалардың әл-ауқатына қуанады және оларға қол жеткізуге болатын нәрсеге ұмтылады; және олар жеккөрушілік, қызғаныш және барлық зиянды құмарлықтарды үнемі жаулар сияқты қуып шығады". Ғұндардың Күшін түсіндірудің себептерінің бірі олардың толеранттылығы, әскери тұтқындарға құрметпен қарау және тіпті басқа діндар құлдарға жұмсақ көзқарас болды. Бұл туралы V ғасырда Прииск тұтқынға алынған грекке отанына оралуды ұсынған кезде жазады, бірақ сақ құлдығынан босап шыққан адам мұны істеуден үзілді-кесілді бас тартты, мұны ғұн-түріктердің арасында "оған Византия империясындағы бостандыққа қарағанда, құл ретінде де жақсы өмір сүрді"деп уәждейді.
Жақсы мінезді Ұлы ғұндардың орнына келген ортағасырлық түріктер жалғастырды. Бұл туралы араб ғалымы әл-Джахизден (775-868 жж.) артық ешкім әлі күнге дейін былай деп жазған жоқ: "түріктер – бұл кек, жалған алдау, екіжүзділік, жала жабу, сылтау, өсек, екіжүзділік, достарға деген менмендік және көршілердің қарым-қатынасындағы менмендік".
Бұл XI ғасырда күшейе түскен қыпшақтарға да қатысты болды. Осылайша, атақты араб Ибн-Яхий қазақ — қыпшақтардың тікелей және жақын ата-бабаларының бірегей және теңдессіз қасиеттерін айтарлықтай толықтырады: "Қыпшақ түркілері басқа түркілерден діндарлығымен, батылдығымен, қозғалыс жылдамдығымен, және тектілігімен ерекшеленеді".
2.ОРЫС ОФИЦЕРЛЕРІ МЕН ЗЕРТТЕУШІЛЕРІ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ЖАҚСЫ СИПАТЫ МЕН ІЗГІЛІКТЕРІ ТУРАЛЫ.
Ресей империясының Қазақстанды белсенді отарлау кезеңінде (XIX - XX ғғ.басында), даланың өмірі мен тұрмысы туралы көптеген жұмыстар пайда болған кезде белгілі орыс зерттеушісі және педагог А. Алекторов "табиғаты бойынша қырғыздар (қазақтар-авт.) мейірімді, достыққа бейім, өмір сүреді".
Андре XIX ғасырдың ортасында жазылған "Қырғыз әдет-ғұрыптарының сипаттамасы" атты еңбегінде Қазақ көшпенділерінің мінезінің ерекшелігін айқын көрсетті: "табиғи ақыл, ерекше рухани қасиеттер, оған тәжірибе мен үлгілі қошемет тән, сонымен бірге барлық игіліктер де бар (қазақтар-авт.)».
Ақмола облысының мектептеріне арналған мектеп оқулықтарының танымал авторы А.Седельников қазақтардың мінез-құлқының негізгі белгілерін, мейірімді және бейбіт мінезін дәл байқады: "Азияда көшпелілер арасында Қырғыз – казактар-ең мәдени халық. Оның болашағы жақсы болатыны сөзсіз: оның саны артып келеді. Ол мәдениетке бейім болып шықты, қырғыз-казактарды тілінің сипатына, өз ойын жеткізе білу қабілеті мен формасына, халық әдебиетінің байлығына және өнердің даму жағдайына қарай бағалауға болады...қырғыздардың қоғамдық өмірі дамыған, бірақ емделуге, сапарлар мен көңіл көтеруге байланысты, отбасылық оқиғалар мен мерекелер әрқашан бүкіл ауылдың дәмімен бірге жүреді тіпті жақын, шексіз жаңалықтар әңгімелері, жастар ойындары және "оленгчи" әндері (орындаушылар-авт.). Қырғыздардың қоғамдық жүйесін демократиялық деп атауға болады".
Міне, тағы бір жоғары дәрежелі орыс офицері С. Броневскийдің дала адамдарының қарапайымдылық пен мейірімділік сияқты сапасы туралы дәлелдері: "қарапайым және мейірімді адамдар өз әріптестеріне шексіз мейірімді: олар бөліспейтін нәрсе жоқ, және олар көрсетпейтін қызмет жоқ-олар толық дәрежеде қонақжай; тамақтандыру дегеніміз-оларды міндетті түрде тамақтандыру дегенді білдірмейді. Ал қарызды өтеу. Қырғыз қайнаған қойдың иісін естігенде, тәбет сезімі бейтаныс адамға барады және ағасы сияқты емдейді. Шақырылған және шақырылмаған адамдар деп ерекшеленбейді. Орыс және кез-келген шетелдікті жылы шыраймен қабылдайды: киіз үй, тамақ және жеке қауіпсіздік үшін дұрыс қол жетімділік, сөзсіз ұсынылады".
ҚАЗАҚТАР ӘРҚАШАН КЕҢЕС ОДАҒЫНЫҢ ОРЫС ЖӘНЕ КӨПТЕГЕН АЗ ҚАМТЫЛҒАН ХАЛЫҚТАРЫНА КӨМЕК ҚОЛЫН СОЗАТЫН
Тоталитарлық Кеңес Одағы кезінде кейбір" ұқыпсыз " саясаткерлерді қалпына келтіргісі келетін адамдар әрдайым көптеген халықтарға, соның ішінде "Зюганов пен оның компаниясы" құтқарғысы келетін орыстарға көмек қолын созды.:
1) Столыпин аграрлық реформасы жылдарында (1906-1912 жж.) қазақтар негізінен 2 миллионға жуық орыс жерсіз және жер аз шаруаларды қабылдады, сонымен бірге өздері 45 миллион десятинадан аса құнарлы жерлерді жоғалтты.
2) 1921-1922 жылдардағы жаппай ашаршылық жылдарында қазақтар мен қазақстандықтар аштықтан 1 миллионға жуық адамынан айырылып, КСРО - ның еуропалық бөлігінен, негізінен ұлты бойынша орыстардан осынша адам қабылдады.
3) 30-жылдардың басында Қазақстан бізге басқа республикалардан, негізінен орыс ұлтынан жіберілген 365 мың кулакты қабылдады. Сол кезде Қазақстан аумағында тіпті тұтас кулак колхоздары мен аудандары (мысалы, Қарағанды облысының Осакаров ауданы) құрылды, бұл ретте өздерінің этникалық алабының жартысын (қазақтар) аштықтан жоғалтты (42% - дан 70% - ға дейін).
4) XX ғасырдың 20-50-ші жылдары Қазақстанның лагерлерінде 2 миллионға жуық тұтқын болды, олардың көпшілігі – орыстар, олардың бір бөлігі республикада қоныстанды.
5) 1936-1945 жылдары Қазақстан саны 1 миллионға жуық адам депортацияланған және жер аударылған халықтарды, 60-қа жуық этностардың, соның ішінде орыстардың өкілдерін қабылдады.
6) соғыс жылдарында Қазақстан аумағында КСРО-ның еуропалық бөлігінен 1 миллионнан астам адам, оның ішінде балалар эвакуацияланды.
7) Тың жерлерді игеру жылдары (1954-1960 жылдары) Республикаға 3 миллионға жуық, сондай-ақ ұлты бойынша орыстар келді.
Бүгінгі таңда Қазақстанда 3 миллионға жуық орыс және Ресейде 1 миллионға жуық қазақ бар:
1) Қазақстандағы оқушылардың 44% - ға жуығы орыс тілінде оқиды. Барлық жерде жексенбілік орыс мектептері бар.
2) орыс және аралас мектептердің жартысына жуығы орыс тілінде білім алады.
3) әрбір облыс орталығында, сондай – ақ Республикалық маңызы бар қалаларда орыс театрлары жұмыс істейді.
4) Қазақстандағы БАҚ-тың едәуір бөлігі (ТВ, радио, сайттар, газеттер...) орыс тілінде жұмыс істейді.
5) ХҚКО-ларда, банктерде және басқа да мемлекеттік квазимемлекеттік ұйымдарда қызмет көрсету екі тілде: қазақ және орыс тілдерінде жүргізіледі
6) ҚР Парламенті Мәжілісі мен Сенаты депутаттарының пікірсайысы, тіпті біздің заңдардың қабылдануы да, ең алдымен, орыс тілінде....
7) Қазақстан Парламентінде 30 % — ға дейіні-ұлты қазақ, жергілікті емес адамдар…
ҚР ЖОО-да оқитын студенттердің жартысына жуығы орыс тілінде оқиды ... Қазақстанда ҚР ірі ЖОО – ның филиалдары жұмыс істейді-ММУ.Ломоносов, Челябі мемлекеттік университеті…
9) 70 мыңға жуық қазақстандық Ресейде, оның ішінде Қазақстанның оңтүстігіндегі қазақтарды орыс тілінде оқиды…
10) мемлекет ұлттық-мәдени орталықтар мен бірлестіктердің қызметін қаржылай қолдайды…
11) Қазақстанда орыс тілі мен орыс мәдениетін қолдау бойынша Россотрудничество өкілдіктері ашық жұмыс істейді....
12) Қазақстанда Ресейдің онға жуық әскери базасынан бастап, тіпті 2050 жылға дейін бүкіл Байқоңыр қаласы жалға берілген!?
13) барлық қазақ мектептерінде (!) орыс тілі мен орыс әдебиетін оқытады!
14) Қазақстан қазақтары-билингвалар: ана тілінде де, орыс тілінде де бірдей сөйлейді, ал дарынды жастар – үш және одан да көп тілде сөйлейді…
Қазақстандағы орыс тіліне кім және қайда қысым жасайды?
СОНЫМЕН ҚАТАР, РЕСЕЙДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН МӘДЕНИЕТІНІҢ ЖАҒДАЙЫ ӨТЕ НАШАР ЖАҒДАЙДА," ЖОЛДАСТАР " ЗЮГАНОВҚА НАЗАР АУДАРУ КЕРЕК:
1) Ресейде негізгі пәндерді оқыту қазақ тілінде жүргізілетін бірде-бір балабақша, бірде-бір қазақ мектебі жоқ.
2) Ресейде бірде-бір қазақ театры жоқ!!
3) Ресейде мемлекеттің қолдауымен теледидарда қазақ тілінде хабар тарататын бірде-бір арна немесе тіпті қысқа телехабар жоқ.
4) радиода, газеттерде және журналдарда бірдей қиын жағдай. Бұлармен қазақ белсенділері өздерінің жеке қаражатына айналысады…
5) Ресейде қазақ колледжінің, университеттің бірде-бір филиалы жоқ…
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЕЙБІТШІЛІК ПЕН КЕЛІСІМДІ САҚТАУ-БІЗДІҢ ОРТАҚ МІНДЕТІМІЗ
Біздің бөтен "тілектестеріміздің" шабуылдарына қарамастан, біз ортақ үйіміз – Қазақстанда бейбітшілік пен келісімді одан әрі сақтауымыз керек. Бұл тек қазақтардың ғана емес, барлық ұлт өкілдерінің де қасиетті міндеті. Бүгін ҚХА үндемеуі керек. Орыс және славян қауымдастықтарының өкілдері үндемеуі керек, оларды "қорғау"керек. Бұл біз қазірдің өзінде өтті. Сонымен, Шығыс Еуропадағы соңғы оқиғалардың мысалында біз мұндай арандатушылық шабуылдар мен айыптаулардың не әкелуі мүмкін екенін көрдік: адам өлімі; бүкіл қалалар жер бетінен жойылды; Еуропаға миллиондаған босқындардың тізбегі; әлемдік державалардың кісі өлтіру санкциялары…
Зиябек ҚАБЫЛДИНОВ,
т.ғ.д., профессор, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих
және этнология институтының директоры