Киік - Қазақстанның визит карточкасы, біздің еліміз оның популяциясын қалай сақтайтынын бүкіл әлем бақылайды, деп атап өтті ҚР БҒМ Зоология институтының териология зертханасының меңгерушісі Алексей Грачев. Сондықтан оның санын басқару мәселесінде ешқандай жағдайда асығыс шешім қабылдауға болмайды, дейді ғалымдар. Институттың көпжылдық зерттеулері көрсеткендей, осы жылдар ішінде киіктер мен Үй жануарлары арасында ерекше бәсекелестік болған жоқ. Ақбөкендер мал жемейтін көптеген өсімдіктерді жейді, ал жалпы азық-түлік қоры үй және жабайы тұяқтылар үшін жеткілікті.
Айта кетейік, қазіргі уақытта әлеуметтік желілерде киіктердің Орал популяциясы бойынша оның санының өсуіне және жайылымдар мен суаттарға байланысты үй жануарларымен бәсекелесуге байланысты мәселелер көтерілуде. ҚР БҒМ ҒК«Зоология институты» РМК-да бұл жағдайға алаңдаулы.
Ғалымдардың айтуынша, киіктер көшпелі өмір салтын ұстанады, сондықтан жайылымдарға жүктеме деңгейі жоғары емес. Үнемі қозғала отырып, олар шөптің аз ғана бөлігін жейді, бұл басқа да жануарлардың жайылымдарды қайта пайдалануына мүмкіндік береді.
Зоология институтының кең ауқымды зерттеулері киіктер мен үй тұяқтыларының саны ең көп болған жылдары (30-40 жыл бұрын) жүргізілген болатын. Қазақстанда үй жануарларының саны 1990 жылдары күрт төмендеді және мал жаю негізінен киіктер жүрмсейтін елді мекендердің маңында жүргізіледі. Қазіргі жағдай қандай екенін ғалымдар нақты айта алмайды, өйткені қазіргі уақытта бұл мәселені зерттеу үшін арнайы мемлекеттік бағдарламалар жоқ. Сондықтан Зоология институты, ең алдымен, қандай да бір шешім қабылдамас бұрын, мәселені егжей-тегжейлі зерделеу қажет деп есептейді.
Мемлекет өз уақытында киіктердің санын қалпына келтіру үшін үлкен ресурстар жұмсады. Қазір ол тек қалпына келтіру сатысында, яғни ол әлі де максимумға жеткен жоқ", - дейді Алексей Грачев. Егер киіктердің ең көне популяция екенін ескерсек, кім кімнің жерін тартып алды деген заңды вұрақ туындайды. Жеке популяцияларды пайдалану туралы әңгіме, егер олар белгілі бір санға жеткен болса, екі ұшы бар таяқ болып табылады, өйткені егер сіз бір популяцияны қолдансаңыз, басқалары қорғалмаған болады, браконьерлік факторы артады. Сондықтан бұл мәселеге байыпты қарау керек. Жыл сайын киіктердің санын, олардың орналасуын есепке алу жүргізіледі, бірақ оларды зерделеу бойынша арнайы бағдарлама жоқ".
20 ғасырдың 60-жылдары киіктердің саны, мамандардың айтуынша, 600-800 мыңға, 90 – жылдары миллионға жуық дараққа жетті. 2015 жылы киіктер қырылды, содан бері тиісті зерттеулер жүргізу бастамаларына қарамастан, бұл мәселе шешілген жоқ. Мамыр айында ақбөкендердің тағы да белгісіз себептермен өлуі мүмкін деген қауіп бар. Ақыр соңында, бұл түр үшін ең осал кезең: мамыр айында олардың төлдеу кезеңіне сай келеді, сондықтан аналықтары қыста ғана емес, төлдеуге байланысты да әлсірейді.
Сондықтан, Алексей Грачевтің айтуынша, қазір киіктерді жоғары деңгейде зерттеу мәселесін Экология министрлігі мен ҚР Білім және ғылым министрлігінің бірлескен күш-жігері арқылы ғана шешу қажет.
Ең алдымен, ол киіктің Орал популяциясының Тарихи таралу аймағы шегіндегі жерлердің нысаналы мақсатына, түрдің экологиялық ерекшеліктері мен оның табиғи мекендеу орындарын ескере отырып, ретроспективті талдау жүргізу қажет деп есептейді.
Екіншіден, ақбөкен үшін суаттармен қамтамасыз етілуіне талдау жүргізу, жергілікті жердің гидрологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, жасанды суаттар жасау мүмкіндіктерін зерделеу қажет.
Үшіншіден, жайылымдардың қазіргі заманғы азықтық сыйымдылығын және киіктің оңтайлы санын айқындау қажет.
Төртіншіден, азық пен суаттарға қатысты үй жануарларымен бәсекелестік дәрежесін, сондай-ақ киіктердің ауыл шаруашылығы алқаптарына келтірген ықтимал залалын анықтау қажет.
Сонымен қатар, түрдің ресурстарын сақтау мен басқарудың стратегиялық негізіне айналатын түрдің негізгі биологиялық және экологиялық параметрлерін (санын, жыныстық және жас құрамын, аумақтық таралуы мен маусымдық көші-қонды, шектеулі факторларды, популяцияның дамуын модельдеуді анықтау) анықтау қажет.
Киік өте қауіпті түр ретінде халықаралық табиғатты қорғау одағының Қызыл тізіміне «құрып кету қаупі төнген жабайы флора мен фауна түрлерімен халықаралық сауда жөніндегі Конвенцияның (СИТЕС)» 2-қосымшасына және «жабайы жануарлардың қоныс аударатын түрлерін сақтау жөніндегі Конвенцияның» 2-қосымшасына енгізілді.
«Қазіргі уақытта Қазақстандағы киіктердің саны қалпына келтіру сатысында тұр және қазіргі уақытта қандай да бір алып қою туралы сөз бола алмайды», - деп атап өтті Алексей Грачев.
Киік - брендтердің бірі, Қазақстанның визит карточкасы, оның популяциясының негізгі бөлігі бізде тұрады. Бүкіл әлем бізге оны қаншалықты сақтайтынымызға қарайды. Көптеген халықаралық деңгейдегі ғалымдар киікті құтқаруды "қазақстандық ғажайып" деп атайды, өйткені олардың айтуынша, әлемде мұндай жағдай жоқ, оны жойылу қаупінде болған кезде құтқару үшін оның дарақтарының санаулы ғана саны қалады. Соған қарамастан, біздің елімізде өз өмірін ақбөкенді сақтауға арнаған адамдар мен мамандар табылды", - деп түйіндеді сарапшы.
Анықтама үшін, Қазақстандағы киік Батыс Қазақстанда, Еділ мен Орал арасында, Үстіртте – ішінара Маңғыстауда, сондай-ақ Ақтөбе мен Атырау облыстарында мекендейді. Ақбөкендердің ең көп саны - Қарағанды, Ақмола, Қостанай облыстарында мекендейтін Бетпақдала популяциясы.
Алексей Грачевтің айтуынша, ақбөкендер экожүйеде үлкен рөл атқарады. Мысалы, тұяқтармен олар топырақты қопсытады, оған ылғал мен өсімдіктердің өсуіне қажетті барлық заттарды береді.
