Жаңа гегемон келе жатыр ма? Қазақстанның 28 млн т қоры әлемді елең еткізді

Сирекжер металдары (СЖМ) — табиғатта өте шашыраңқы кездесетін, жоғары концентрациялы кен орындары сирек түзілетін 17 элементтен тұратын топ. Аты «экзотикаға» ұқсаса да, олардың рөлі — барынша практикалық: оларсыз қазіргі әлем экономикасы жұмыс істей алмайды.

СЖМ — жоғары тиімді магниттер, аккумуляторлар, лазерлер, микрочиптер, сондай-ақ әскери электроника өндірісінің өзегі.
• Бір электромобильдің ішінде бірнеше килограмм сирекжер магниті бар,
• әр жел турбинасында — ондаған килограмм,
• смартфондар мен ноутбуктердің жиналуы неодим, празеодим, эрбий сияқты элементтерсіз мүмкін емес.

Нарықтағы ахуал: сұраныс қатты өсіп жатыр, ал ұсыныс артта қалуда

Электромобильдер дәуірі, жасыл энергетика, әскери бюджеттердің ұлғаюы — СЖМ-ге деген сұранысты соңғы жылдары күрт өсірді. Алайда нарық әлі де жоғары деңгейде монополияланған:
әлемдік өндірудің 70%-дан астамы және қайта өңдеудің 90%-ы Қытайдың қолында.

Сондықтан АҚШ-тың технологиялық саясаты немесе Австралияның өндірісті кеңейтуі сияқты кез келген өзгеріс бірден бағаларға әсер етеді.

Соңғы 20 жыл: нарық үш есе ұлғайды

2004 жылы әлемдік өндіріс 101,5 мың тонна ғана болған.
2024 жылы — 379,9 мың тонна, яғни 3,7 есе өсім.

2024 жылғы өндіріс көлемі мемлекеттер бойынша:
• Қытай — 270 мың т,
• АҚШ — 45 мың т,
• Австралия — 13 мың т,
• Таиланд — 13 мың т,
• Үндістан — 2,9 мың т,
• Ресей — 2,5 мың т,
• Мадагаскар — 2 мың т,
• Бразилия — 20 т,
• Өзге елдер — 31,4 мың т.

Қытайдың үстемдігі және геосаяси ойын

Қытай өндірістегі орасан үлесі мен өңдеу технологияларының дамуы арқасында СЖМ-ді сыртқы экономикалық және геосаяси құрал ретінде пайдаланып отыр.

Соңғы айларда Бейжің экспортқа жаңа шектеулер қойды — бақылаудағы элементтер тізімі кеңейді, лицензиялау күшейді. АҚШ Қытайды «нарыққа араласу» деп айыптады. Екі ел арасындағы келіссөздерден кейін ҚХР кейбір шектеулерді уақытша кейінге қалдыруға, ал АҚШ бірқатар тарифтерді азайтуға келісті.

Қытайдың өндірістегі үлесі қалай өзгерді?
• 2014 — 85,7%
• 2016 — 79,4%
• 2017 — 72,6%
• 2018–2020 — 57,3% (ең төмен деңгей)
• 2021 — 58,7%
• 2024 — 71,1% (қайта өсім)

Бүгінде Қытай басқа мемлекеттердің өндірісті арттыру талпыныстарына қарамастан жетекші орнын сақтап отыр.

Әлемдік қорлар: кімде қанша?

2024 жыл бойынша әлемдегі СЖМ қоры:
• Energy Institute — 91 млн т
• USGS — 90 млн т

Елдер бойынша:
• Қытай — 44 млн т,
• Бразилия — 21 млн т,
• Үндістан — 6,9 млн т,
• Австралия — 5,7 млн т,
• Ресей — 3,8 млн т,
• АҚШ — 1,9 млн т,
• Мадагаскар — 160 мың т,
• Таиланд — 5 мың т.

Қытай әлемдік қордың жартысына жуық көлемін иеленіп отыр — бұл оның стратегиялық артықшылығын күшейтеді.

Ал Қазақстан ше?

Жаңа деректер – сенсациялық деңгейде.

Қазақстан сирекжер металдары бойынша әлемдік ойыншыға айналуы мүмкін.

Геология комитетінің дерегіне сай, еліміздегі болжамды СЖМ қоры — 28,2 млн тонна.
Бұл көрсеткіш Қазақстанды бірден әлемде екінші орынға шығарады.

Бірақ бір маңызды фактор бар:
қордың болуы — бір басқа, өндіріс пен өңдеу технологиясы — мүлде басқа міндет.

Мысал үшін:
• Бразилияда 21 млн т қор бар, бірақ өндірісі — небәрі 20 тонна.
• Қытайда қор көп әрі технология ең дамыған — сондықтан өндіріс көлемі әлемнің 70%-дан астамын құрайды.

СЖМ өндірісі — технологиялық тұрғыдан ең күрделі салалардың бірі. Сондықтан Қазақстан үшін басты мақсат — қолдағы қорды өнімге айналдыратын технологиялық тізбек құру.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев осыған байланысты:
алдағы үш жылда сирекжер металдарын өндіретін және терең өңдейтін кемінде үш кәсіпорын іске қосылсын деп тапсырма берді.

Қазақстан–АҚШ серіктестігі

Қазақстан АҚШ-пен стратегиялық минералдар саласындағы өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойды. Бұл — Қытайдан тәуелділікті азайтуға бағытталған жаһандық трендке сай қадам.

Қорытынды: Қазақстан мүмкіндігі — тарихи терезе

• Әлемде сирекжер металдарына сұраныс қарқынды өсіп жатыр.
• Нарық Қытайға қатты тәуелді.
• Көп елдер жаңа өндірушілерді күтуде.
• Қазақстанда әлемдегі ең ірі қорлардың бірі бар.
• Үш жыл ішінде өңдеу зауыттарын іске қосу жоспары — нақты старт.

Егер Қазақстан өндірісті жолға қойса,
ел сирекжер нарығындағы жаңа алыптардың біріне айналуы әбден мүмкін.