Біз неге оңқаймыз?

Кейбір жануарлардың да «доминантты аяқ-қол» таңдайтынын білесіз бе? Мәселен, зерттеушілер кенгурулардың көпшілігі сол жақ алдыңғы аяғын көбірек пайдаланатынын байқаған, ал кейбір иттер мен мысықтарда да «оңқай» не «солақай» болу үрдістері кездеседі. Әйтсе де адамзат қоғамында бір қолдың айқын басымдығы (оң немесе сол) ерекше байқалады.

Статистикаға сүйенсек, Жер бетіндегі адамдардың 90%-дан астамы өмірдегі негізгі әрекеттерін (жазу, тамақтану, құрал қолдану, спортта соққы беру және т.б.) оң қолымен істейді. Ал солақайлардың үлесі 10%-дан аспайды. Бұған «бізді ата-анамыз осылай тәрбиеледі» деуге болатын шығар. Дегенмен адамзат тарихында, әртүрлі мәдениеттерде (ежелгі, заманауи, жер шарының әр түкпірінде) солақайлар ешқашан көпшілік болған емес. Демек мәселе тек тәрбиеде емес, биология мен эволюцияда жатыр.

Палеонтологтар мен антропологтардың зерттеулері көрсеткендей, праворукость, яғни оңқайлық тек қазіргі Homo sapiens-ке ғана емес, ежелгі адам тектес түрлерге де тән болған.

Мысалы:
Неандертальдықтардың қаңқаларын зерттегенде, оң қолын көбірек пайдаланған адамдардың сүйектері оң жағында қалыңдау, берік болатыны байқалған.
Ежелгі үңгір суреттеріндегі таңбаларға талдау жасалып, көбіне суретшілердің сол қолын тірек ретінде пайдаланғанын, демек суретті оң қолымен салғанын анықтаған.
Тіпті, ежелгі адамдардың тістеріндегі сызаттар да пайдалы дерек береді. Олар теріні өңдеу кезінде (теріні сол қолмен, не тістерімен ұстап тұрып) оң қолмен кесу құралын қолданғандықтан, тістердің оң жақ шетіне тән зақымданулар қалыптасқан. Бұл сызаттар 1,5 млн жыл бұрын өмір сүрген кейбір адам тектес түрлерде де кездеседі.

Осының бәрі көрсеткендей, «оң қолмен жұмыс істеу» дәстүрі адамзатта сонау ежелгі замандардан бастау алған. Ал неге дәл оң қол «басым» болып шықты?

Адам миы симметриялы көрінгенімен, іс жүзінде функционалды түрде асимметриялы. Сол жақ жартышар көп жағдайда тілдік функцияларға, логикаға және құралдарды пайдалану дағдыларына жауап береді. Ал оң жақ жартышар көбіне кеңістікті қабылдау, креативтілік сияқты қызметтерді қадағалайды.
Адамның сол жақ ми жартышары дененің оң жағын басқарады.
Керісінше, оң жақ жартышар сол қолды басқарады.

Тарихи тұрғыдан, күрделі құралдар жасай білу мен тілдің дамуы сол жақ жартышардың жұмысына байланысты деп есептеледі. Сондықтан көпшілігіміз «сол жартышары белсенді» болып, нәтижесінде «оң қолымыз» негізгі қол ретінде қалыптасады.

Егер эволюциялық тұрғыдан қарасақ, солақайлар азшылықта қалғанымен, олар мүлдем жоғалып кетпеді. Неге? Болжамдардың бірі – солақайлық қандай да бір генетикалық мутациядан шыққан, алайда ол белгілі бір артықшылықтар бергендіктен сақталып қалған.

Мысалы:
Спорттық басымдық: волейбол, теннис, бокс сияқты спорт түрлерінде солақай спортшылардың соққысын қабылдау оңақайлар үшін үйреншікті емес. Осы күтпеген соққылар солақайларға артықшылық береді.

Ми қызметінің ерекшелігі: кейбір зерттеулерде солақайлардың миы ақпаратты жартышарларға бірдей таратып өңдейтіні айтылған. Бұл оларға жоғары координация, есте сақтау қабілеті мен кейбір тілдік дағдылар тұрғысынан пайда беруі мүмкін.

Адамдар тік жүреді (бипедализм), демек қолдардың екеуі де (оң немесе сол) еркін қимылға қолайлы. Бұл еркіндік қолды құрал жасауға, жазуға, сурет салуға пайдалану мүмкіндігін арттырды. Соның нәтижесінде ми жартышарларының арасында нақты «міндет бөлінісі» қалыптасты.
Мысалы, кейбір кенгурулар да негізінен солақай болып келеді (олар екі аяқпен қозғалады).
Алайда маймыл-тектестер (төртаяқты жануар ретінде көбірек қозғалатын) біз сияқты айқын бір қолға басымдық танытпайды.

Ең қарапайым әрекет көрінетін – «қай қолмен жазасыз?» деген сұрақтың өзі терең эволюциялық, биологиялық, мәдени және тіпті әлеуметтік тамырларға ие екен. Оңақайлық:

• Бірінші, ми жартышарларының асимметриясымен тығыз байланысты.
• Екінші, ежелгі ата-бабаларымыздан бері жалғасып келе жатқан тарихи құбылыс.
• Үшінші, солақайлардың аз болуының өзі оларға кейбір салада ерекше басымдық береді.
• Төртінші, заман өзгергенімен, біздің эволюциялық ерекшелігіміз әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ.

Алдағы уақытта технологиялар мен цифрлық құралдардың дамуы қолдың доминанттылығына деген көзқарасты одан әрі өзгертуі мүмкін. Оның үстіне, солақай пайдаланушыларға арналып жасалған клавиатуралар, тінтуірлер, басқа да құралдар көбейіп жатыр. Бірақ күні ертең бәріміз бірдей «амбидекстерге» айналамыз деп кесіп айту қиын. Эволюция миллиондаған жылдар бойы баяу өзгерістің нәтижесі екенін ұмытпаған жөн.