Қытайдың дамуы, әсіресе соңғы 30 жылда, әлемдік деңгейде экономикалық таңғажайып ретінде танылуда. Бұл елдің кедейліктен әлемдік экономиканың көшбасшысына айналуы өз алдына зерттеуге тұрарлық феномен. Осы мақалада Қытайдың өткеннен бүгінге дейінгі даму жолдарын талдап, оның табысты экономикалық стратегияларын қарастырамыз.
Қытайдың тарихы мыңдаған жылдармен өлшенеді. Ежелгі дәуірлерде бұл ел Ұлы Жібек жолының орталығына айналып, әлемдік саудада маңызды рөл атқарған. Бірақ XIX ғасырда Қытайдың экономикалық және саяси жүйесі әлсіреп, еуропалық державалардың экспансиясы нәтижесінде ел бірнеше "жүзжылдық ұятты" кезеңдерден өтті. Ұлыбританиямен болған Опиум соғыстары және Жапонияның агрессиясы Қытайдың геосаяси беделін айтарлықтай төмендетті.
XX ғасырдағы өзгерістер
1911 жылы Синьхай революциясы Қытайда монархияның құлауына және республика құрылуына әкелді. Алайда, ел ішіндегі саяси анархия және азаматтық соғыстар оны ұзақ уақыт тұрақсыздық жағдайында ұстады. 1949 жылы Қытай Халық Республикасының құрылуы бұл кезеңді аяқтап, елді социалистік басқаруға көшірді.
XX ғасырда Қытайда ауқымды саяси, экономикалық және әлеуметтік өзгерістер орын алды. Бұл кезең елдің дәстүрлі құрылымынан қазіргі заманғы мемлекетке айналу жолындағы күрделі процестермен сипатталады.
1911 жылғы Синьхай революциясы және Цин әулетінің құлауы
1911 жылы Синьхай революциясы нәтижесінде 1644 жылдан бері билік еткен Цин әулеті құлады. Бұл оқиға Қытайда 2000 жылдан астам уақыт бойы жалғасқан монархиялық басқарудың аяқталуына және Қытай Республикасының құрылуына әкелді.
1912-1949 жылдар: Республика кезеңі және азаматтық соғыстар
Қытай Республикасының алғашқы жылдары саяси тұрақсыздықпен және аймақтық милитаристердің (военачальниктердің) билік үшін күресімен ерекшеленді. 1937-1945 жылдары Қытай Жапонияның агрессиясына қарсы тұрып, Екінші дүниежүзілік соғыстың бір бөлігі ретінде Қытай-Жапон соғысын бастан кешірді. Соғыстан кейін, 1945-1949 жылдары, Қытай Коммунистік партиясы мен Гоминьдан партиясы арасында азаматтық соғыс жалғасты.
1949 жылы Қытай Халық Республикасының құрылуы
1949 жылы 1 қазанда Қытай Коммунистік партиясының жетекшісі Мао Цзэдун Қытай Халық Республикасының (ҚХР) құрылғанын жариялады. Бұл оқиға Қытайдың социалистік даму жолына түсуінің бастамасы болды.
1950-1976 жылдар: Мао Цзэдунның реформалары
Мао Цзэдунның басшылығымен Қытайда бірқатар радикалды реформалар жүзеге асырылды:
-
"Ұлы секіріс" (1958-1962): Бұл науқанның мақсаты ауыл шаруашылығын және өнеркәсіпті жылдам дамыту болды. Алайда, жоспарлау қателіктері мен табиғи апаттар салдарынан миллиондаған адамдар аштықтан қайтыс болды.
-
"Мәдени революция" (1966-1976): Бұл кезеңде Мао Цзэдунның саяси қарсыластары мен "буржуазиялық" элементтерге қарсы күрес жүргізілді. Нәтижесінде білім беру жүйесі бұзылып, мәдени мұралар жойылды, ал қоғамда хаос пен зорлық-зомбылық орын алды.
1978 жылдан кейін: Дэн Сяопиннің реформалары және экономикалық өсу
Мао Цзэдунның қайтыс болғаннан кейін, 1978 жылы Дэн Сяопин экономикалық реформаларды бастады:
-
Ауыл шаруашылығын реформалау: Коллективтік шаруашылықтар жойылып, жер жеке пайдалануға берілді.
-
Ерекше экономикалық аймақтар құру: Шэньчжэнь және басқа да аймақтарда шетелдік инвестицияларды тарту үшін арнайы экономикалық аймақтар құрылды.
-
Нарықтық экономика элементтерін енгізу: Мемлекеттік кәсіпорындар реформаланып, жеке кәсіпкерлікке рұқсат берілді.
Бұл реформалар Қытайдың экономикасын жылдам өсіріп, оны әлемдегі екінші ірі экономикаға айналдырды.
1989 жылғы Тяньаньмэнь оқиғасы
1989 жылы Бейжіңдегі Тяньаньмэнь алаңында демократиялық реформаларды талап еткен студенттер мен жұмысшылардың бейбіт шеруі өтті. Үкімет бұл шеруді күшпен басып, көптеген адамдар қаза тапты. Бұл оқиға Қытайдың саяси жүйесіне қатысты халықаралық сынға ұшырады.
1997 және 1999 жылдары: Гонконг пен Макаоның қайтарылуы
1997 жылы Ұлыбритания Гонконгты, ал 1999 жылы Португалия Макаоны Қытайдың құрамына қайтарды. Бұл аймақтар "бір ел, екі жүйе" принципі бойынша жоғары автономияға ие болды.
Мао Цзэдунның кезеңі
Мао Цзэдун Қытайды аграрлық елден индустриалды елге айналдыруға тырысты. Бірақ "Ұлы секіріс" сияқты жобалар және "Төрт зиянды жою" науқандары халық арасында үлкен қиындықтарға алып келді. Миллиондаған адамдар аштықтан қайтыс болып, ел экономикасы артта қалған аграрлық деңгейде қалды.
Дэн Сяопин және экономикалық реформалар
Дэн Сяопиннің басшылығымен Қытай радикалды экономикалық реформаларды бастады. Оның "Мао идеяларын" бір жаққа қалдырып, нарықтық экономика элементтерін енгізуі елдің бет-бейнесін өзгертті. Бұл реформалардың негізгі бағыттары:
-
Ауыл шаруашылығын реформалау: Колхоздық жүйені жойып, жерлерді отбасылық арендаға беру.
-
Ерекше экономикалық аймақтар құру: Шэньчжэнь сияқты аймақтар шетелдік инвестиция тарту арқылы өнеркәсіптік дамудың орталығына айналды.
-
Шетелдік технологияларды бейімдеу: Қытай шетелдік технологияларды көшіріп қана қоймай, оларды жетілдірді.
Қытайдың экономикалық табысының құпиясы
-
Еңбек күшінің қолжетімділігі: Арзан жұмыс күші Қытайды жаһандық фабрикаға айналдырды.
-
Технологияны бейімдеу: Қытай шетелдік технологияларды көшіріп, өз өндірісіне енгізді.
-
Мемлекеттік қолдау: Қытай үкіметі ұлттық компанияларды қаржыландыру арқылы олардың дамуына жағдай жасады.
-
Сауда және инвестиция: Қытай әлемдік нарыққа ашылып, жаһандық сауданың басты ойыншысына айналды.
Қытайдың экономикалық қарқыны соңғы жылдары бәсеңдей бастады.
Негізгі қиындықтарға мыналар жатады:
-
Халықтың қартаюы: "Бір отбасы – бір бала" саясатының нәтижесінде жұмыс күшінің тапшылығы байқалуда.
-
Ішкі сұраныстың әлсіздігі: Экспортқа тәуелділік Қытай экономикасының тұрақтылығына қауіп төндіруде.
-
Технологиялық бәсеке: АҚШ пен Еуропа елдері Қытайдың технологиялық үстемдігін шектеуге тырысуда.