Халықаралық бақылаушылар Қазақстанды азаматтардың діни сенімдерін бейбіт түрде білдіру құқығын сақтауға шақырады, деп хабарлайды newsroom.kz.
Қазақстандағы АҚШ елшілігінің өкілдері «ел үкіметін азаматтардың діни наным-сенімдерін бейбіт түрде білдіру және діни рәсімдерді еркін орындау құқығын құрметтеуге» шақырады. Бұл туралы халықаралық бақылаушылар ҚР-дағы 2022 жылға арналған діни сенім бостандығы туралы халықаралық баяндамасында жазды. Дәл осындай ұсыныстарды сарапшылар қазақстандық шенеуніктермен екіжақты кездесулер кезінде де айтты. Баяндамада авторлар ҚР-дағы діни бірлестіктерді рұқсат беру рәсімдеріндегі оң өзгерістерді де, сенім бостандығын шектейтін факторларды да атап өтті. Төменде осындай оқиғаларды ұсынамыз.
Діни сенім бостандығына шектеулер туралы айтқанда, сарапшылар ғибадат ету орындарында ғана емес, рәсімдерді еркін өткізуге, мектепте діни атрибуттарды киюге (қыздардың орамал тағуы), тіркелмеген бірлестіктердің діни рәсімдерін орындауға және құдай туралы өз ойын ашық айтуға кедергілерді атады.
Бақылаушылардың айтуынша, Қазақстандағы діни бірлестіктер бейресми түрде дәстүрлі және дәстүрлі емес болып екіге бөлінеді. Соңғыларына тыйым салынған, сондықтан олардың барлық әрекеттері, жиналыстары, сенімдерін насихаттауы шектеулі. Бірден ескерте кетейік: біз зорлық-зомбылық көрсетуге болады деп есептейтін радикалды діни ағымдар туралы емес, жиналып намаз оқығысы келетін, өздерінің мерекелері мен рәсімдерін өткізгісі келетін бейбіт діни топтар туралы айтып отырмыз. Тіркелу мен ешқандай шектеу көрмеуге болады ғой дегеніңізбен, халықаралық ҮЕҰ бағалауынша, мұның өзі әрдайым оңай емес.
«Кейбір діни топтар өкілдерінің айтуынша, олар тіркелу әрекеттерінен бас тартты, өйткені оларға бұған дейін де бірнеше рет бас тартылған. Сондай-ақ, жергілікті діни бірлестікті тіркеу үшін талап етілетіндей, қауымдастық үнемі 50 адамды жинай бермейтін. Баптисттік шіркеулер кеңесі үкіметтен шеттету саясатын ұстана отырып, тіркеулуден әлі бас тартып отыр. Саентология шіркеуі былтыр діни бірлестік емес, қоғамдық ұйым ретінде жұмысын жалғастырды. Билік оларға ресурстық орталықтарды, кітапханаларды ұстауға рұқсат берді, бірақ діни қызметке тыйым салды», — делінген хабарламада.
Кейбір қазақстандықтардың діни сенімінің құпиялылығын соңғы халық санағының нәтижелері бойынша ішінара бағалауға болады. ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, 2021 жылы халықтың 69,3%-ы исламды, 17,2%-ы христиандықты, 0,1%-ы басқа дін түрлерін ұстанады. Тағы 11% азамат түрлі себептермен сауалнамада өздерінің діни сенімі туралы мәліметтерді көрсетуден бас тартты.
ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі (АҚДМ) Дін істері комитетінің мәліметінше, биыл екінші тоқсанда Қазақстанда 3,9 мың діни бірлестік болған. Олардың 71%-ы өздерін ислам дінін ұстанатын түрлі топтар ретінде таныстырса, 29%-ы христиандар мен басқа діндердің өкілдеріміз деп таныстырған. Қазақстанда ресми тіркелген православ шіркеуі сияқты ірі ұйымдар ғана емес, сонымен қатар кришнаит, мормон, мунит, иудей, бахай және т. б. шағын бірлестіктері бар.
Бақылаушылардың берген бағасына қарағанда, елдегі тіркелген діни азшылықтың өзі ара-тұра өздеріне қатысты төзбеушіліктің болатынын айтады. ҮЕҰ-ның айтуынша, «кейбір діни топтардың мүшелері, соның ішінде орамал таққан мұсылмандар, евангелия протестанттары, баптистер мен Иегова Куәгерлері бұрынғысынша күшейтілген әлеуметтік бақылау мен кемсітушілікке тап болуда».
Діни нанымдарды білдіру еркіндігін бақылау үшін Open Doors халықаралық христиандық ҮЕҰ World Watch List тізіміне енгізді. Бұл белгілі бір топтағы христиандар қудаланатын елдердің жаһандық рейтингі. ҮЕҰ өкілдері Қазақстанда мұсылман текті христиандар стигмаға ұшырайды деп есептейді. Ал мұндай кемсітушілік негізінен билік тарапынан емес, қоғам тарапынан байқалады.
Қазақстан туралы баяндамасында авторлар халықаралық діни бостандық жөніндегі үкіметтік емес ұйым Forum18 статистикасына сілтеме жасайды. Дереккөзге сәйкес, 2022 жылдың қыркүйегіндегі жағдай бойынша, Қазақстанда діни қызметке немесе наным-сенімге байланысты жазасын өтеп жатқан 10 сүннит мұсылманы бар. Олардың бесеуі, БҰҰ-ның негізсіз қамау жөніндегі жұмыс тобының (заңсыз тұтқындау істерін тергейтін халықаралық сот органы) пікірінше, босатылуы тиіс.
Мысал ретінде 27 жастағы Шымкенттік Анатолий Зерниченконың өз аккаунтында мұсылман мәтіндерін жариялағаны үшін бірінші инстанция сот жеті жылға бас бостандығынан айырған сенсациялық ісін келтіруге болады. Айыптаушы тарап сараптама қорытындысына сүйене отырып, бұл посттар терроризмге ықпал етті деген қорытындыға келген. Тәуелсіз сараптама жүргізілген жоқ. Адам құқықтары және заңдылық жөніндегі қазақстандық халықаралық бюроның басшысы Евгений Жовтис сот үкімін көріп, былай деп есептейді: «Адамның қандай да бір зорлық-зомбылық әрекетін жоспарлағаны, дайындағаны немесе жасағаны немесе біреудің жоспарлағаны немесе жасағаны туралы дәлелдер болмаған кезде. Оның лауазымына негізделген зорлық-зомбылық әрекеттерін билік жалғыз дәлел ретінде сараптамалық қорытындыларды пайдаланады».
Қазақстандағы дінге қатысты барлық құқық бұзушылықтарды екіге бөлуге болады — қылмыстық және әкімшілік. Діни араздықты қоздыру қылмыс болып саналады. ҚР Бас Прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің (БП ҚС АЕК) деректері осындай қылмыстардың динамикасын байқауға мүмкіндік береді. 2017–2022 жылдар аралығында осы бап бойынша тіркелген қылмыстық істердің саны бес есеге жуық азайып, 219-дан 46-ға дейін азайды. Бірақ әкімшілік құқық бұзушылықтар көп. Осыдан бес жыл бұрын елімізде ҚР ӘҚБтК-нің 490-бабы «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңнаманы бұзу» бойынша 153 іс қозғалса, былтыр оның 203-і тіркелген.
«Құқық бұзушылықтарға билік бекітпеген ғибадат жиындарына қатысу, діни әдебиеттерді әкелу немесе сату, дінді тарату немесе оқыту, интернетте діни материалдарды орналастыру, мешіттерде намаз оқу тәртібін бұзу жатады», — делінген хабарламада.
Forum18 халықаралық ҮЕҰ сайтында сотқа жолданған осындай әкімшілік істердің бірнеше жағдайы бар. Солардың бірі Шымкент қаласының тұрғыны Зәкіржан Розметовтің өмірін баяндайды. Бұл азамат имам емес, бірақ Рамазан айында мемлекеттік тіркеуден шығарылған мешіт ғимаратында құптан намазын оқыған. Бұл үшін оған айыппұл салынды. Сонымен қатар, намаздың қандай да бір тыйым салынған сипаты қарастырылмаған. Ал Жамбыл облысында мынадай жағдай болды. Онда кафе, сауда орталығы және жол бойындағы мейрамханада намазхана ашқан үш адам жазаланды. Барлығы ҚС АЕК мәліметінше, былтыр діни қызмет туралы заңды бұзғаны үшін 133 адам әкімшілік жауапкершілікке тартылған. Сонымен қатар, тіркелмеген бірлестіктерді басқарғаны немесе оларға қатысқаны үшін 32 қазақстандық сотқа тартылды.
Айтпақшы, айыппұл — дін саласындағы әкімшілік құқық бұзушылық үшін ең көп тараған жаза. ҚС АЕК дерегінше, былтыр салынған айыппұлдың жалпы сомасы («ҚР-ның діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңнамасын бұзу» ӘҚБтК-нің 490-бабы бойынша ғана) шамамен 21,5 млн теңгені құрады. 2021 жылмен салыстырғанда үштен бірге көп.