Экология және статистика: деректердің қай жері дұрыс емес?

Жан басына шаққандағы шығарындылар бойынша орташа деректер Қазақстан қалаларындағы нақты экологиялық жағдайды көрсетпейді, деп хабарлайды newsroom.kz.   Экологияның адамға тигізетін әсерін қарастыру кезінде атмосфераға жан басына шаққандағы шығарындылар туралы мәліметтер жиі айтылады. Айталық, 2021 жылғы мәлімет бойынша елімізде бір тұрғынға 126,7 кг ластаушы заттар келеді. Бұл, шамамен, әрбір қазақстандық тәулігіне ауада еріген 347 г түрлі зиянды химиялық қосылыстарды жұтқан дегенді білдіре ме? Әрине, олай емес. Бұл мәселеде осы немесе басқа көрсеткіш нені білдіретінін және оның не үшін қажет екенін түсіну керек. Біздің редакция экологиялық көрсеткіштердің әдіснамасын талдап, ірі қалалардағы ауа сапасына ең күшті әсер ететін негізгі факторларды анықтады.     Атмосфералық ауаның ластануының ҚР СЖРА Ұлттық статистикалық бюросы бақылайтын негізгі көрсеткіштерін қарастыратын болсақ, ең маңызды төртеуін бөліп көрсетуге болады. Бұл шығарындылардың жалпы мәні, сонымен қатар жан басына, аудан бірлігіне және ІЖӨ бірлігіне шаққандағы шығарындылар. Ал егер бірінші санаттағы көрсеткіштер абсолютті деректер болса, қалған үшеуінде олар есептеледі. Бұл олардың математикалық жолмен есептелетінін білдіреді, шын мәнінде, «халықтың / ауданның / вакуумдағы ақшаның сфералық бірлігі» үшін және ірі қалаларға экологиялық жүктемені, демографиялық шоғырлануды және т. б. есепке алмайды. Жоғарғы кестеде осы есептелген көрсеткіштердің екеуі туралы ақпарат берілген. Мысалы, бір шаршы км-ге негізгі ластаушы заттардың шығарындылары Қазақстан бойынша 2021 жылы 879 кг болды (2022 жылдың деректері әлі жарияланған жоқ). Көрсеткішті өткен жылдардағы көрсеткіштермен салыстыратын болсақ, бұл 2020 жылмен салыстырғанда 0,1%, 2019 жылмен салыстырғанда 3,6% аз. Ал 2017-2018 жылдары көрсеткіштер төмен болды. Еліміздің бір тұрғынына шаққандағы ластаушы заттардың шығарындыларына келетін болсақ, жоғарыда аталған 126,7 кг көрсеткішті соңғы жылдардағы ең төменгі көрсеткіш деп санауға болады. Ең үлкен антропогендік жүктеме 2019 жылы болды, ол кезде жан басына шаққандағы шығарындылар 134,1 кг еді.     Әр өңірдің экологиялық жүктемесі әр түрлі болатыны сонша, орташа көрсеткіш 126,7 кг көптеген өңірдің көрсеткішінен айтарлықтай алшақ. Мысалы, Түркістан облысында әр тұрғынға небәрі 14,1 кг зиянды шығарынды келсе, Алматы облысында — 22,9 кг, ал Қарағанды облысында — 414,7 кг. Осы мәліметтерге сүйенсек, алдыңғы қатарлы өңір Павлодар облысы, ондағы көрсеткіш бір тоннаға жуық: жылына бір адамға 982,8 кг. Алайда облыс еліміздегі қоршаған ортасы ең ластанған өңірлер қатарына кірмейді. Бірақ бұл мәселеге кейінірек толығырақ тоқталамыз. ҚР СЖРА ҰСБ әдістемелік құжаттарында қарастырылған көрсеткіштер мемлекеттерді бір-бірімен салыстыру кезінде сарапшылар кейбір ортақ көрсеткіштерді пайдалана алатындай мемлекетаралық салыстырулар үшін ғана қолданылатынын көрсетеді. Бұл Қазақстан ұстанатын БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссиясының ұсыныстарына сай жүзеге асырылады. Мұндай жинақталған ақпаратты пайдаланудың бір мысалы — жаһандық жылынуға әсер ететін көмірқышқыл газының шығарындылары бойынша елдердің рейтингі. CO2 шығарындылары да жан басына есептелген. Еуропалық комиссияның деректер базасына (EDGAR) сай, 2021 жылы парниктік газдар шығарындылары бойынша Қазақстан жылына бір адамға 11,1 тонна көрсеткішпен 208 елдің ішінде 182-орынға шықты. Қазақстанды көршілес Орталық Азия мемлекеттерімен немесе Еуропаның дамыған елдерімен салыстыратын болсақ, бұл өте көп. Айталық, осы салыстыруға қарағанда, 1,7 тонна көрсеткішпен Қырғызстанның Қазақстанға қарағанда жер шарының экологиясына әсері аз екені бірден аңғарылады. Бірақ бұл елорда тұрғынынан бастап дала ауылының тұрғынына дейін ҚР әрбір азаматы жылына осындай мөлшерде көмірқышқыл газын жұтады дегенді білдірмейді.     «Қазгидромет» РМК Қазақстандағы толық және өзекті экологиялық ақпаратты жинауға жауапты. Агенттік тоқсан сайын, ай сайын, тіпті күнделікті ауа бассейнінің жағдайы туралы бюллетеньдер шығарады. Олар метеорологиялық посттардағы ластаушы заттардың нақты концентрациясы және олардың шекті рұқсат етілген концентрацияға (ШРК) еселіктері туралы мәліметтерді жариялайды. Дәл осы тұстағы ақпарат еліміздегі посттар орналасқан 69 қала мен ауылдың әрқайсысында байқалатын экологиялық жағдайды нақтырақ береді. Салыстыру үшін ШРК-ге байланысты ластанудың стандартты индексі (СИ) және ластанудың ең жоғары жиілігінің көрсеткіші (ЕЖ) пайдаланылады. «Қазгидрометтің» биылғы бірінші тоқсандағы есебінде төрт елді мекенде ластанудың өте жоғары деңгейі байқалатынын, оның үшеуі облыс орталықтары мен мегаполистер: Қарағанды, Алматы және Астана (төртінші қала — Абай) екенін атап өтті. Қарағанды мен Астанада СИ деңгейі ең жоғары, ал үш қалада да ластанудың ең жоғары жиілігі бойынша ең жоғары көрсеткіштер байқалды. Ластану деңгейі жоғары бес елді мекен бар: Өскемен, Семей, Петропавл, Жезқазған және Түркістан. Осы жердің өзінен СИ көрсеткішінің жоғарылығы басқа да факторларды қамтитын ластану деңгейінің жалпы көрсеткішіне тең емес екенін көруге болады. Мәселен, Петропавл мен Жезқазған қалаларында ластанудың стандартты көрсеткіші елордаға қарағанда жоғары болса, Астанада ластану деңгейі аса ауыр. Өкінішке қарай, облыс орталықтары мен мегаполистердің ішінде таза деп бір ғана қаланы айтуға болады, ол — Қызылорда.     Бұл деректерді де дұрыс қабылдап, асығыс сауатсыз қорытынды жасамау керек. Тіпті қалалардағы шығарындылардың бірдей жоғары концентрациясы мен көлемі олардағы жалпы экологиялық жағдайға мүлдем басқаша әсер етуі мүмкін. Бұл туралы ғалымдар айтады. Мәселен, ғылыми мақала авторлары, биология ғылымдарының кандидаты Алевтина Данилова мен эколог Жанар Асанова Өскемен мен Павлодардағы жағдайға қызықты салыстыру жасады. Олар Павлодарда кей жылдары атмосфераға шығарындылар көлемі Өскеменге қарағанда жоғары болғанын анықтады. Бұл ретте Павлодар қаласының стандартты индексі Өскемендікінен айтарлықтай төмен: тиісінше 3 және 5. Ал енді бір адамға шаққандағы шығарындылар бойынша орташа статистикаға оралайық. Павлодар облысында жан басына шаққандағы шығарындылар 982,8 кг екені белгілі, ал Шығыс Қазақстан облысында астанудың небәрі 94,2 кг (10 еседен астам айырмашылық). Міне, жалпылама орташа статистика мен нақты деректердің айырмашылығы осында. «Ірі өнеркәсіптік қалалар жағдайында ауаның беткі қабатының ластану деңгейі өнеркәсіптік және көліктік шығарындылардың мөлшеріне ғана емес, сонымен қатар олардың негізінен метеорологиялық және табиғи факторлармен анықталатын тік және көлденең дисперстілігіне де байланысты», — делінген ғылыми мақалада. Өскемен тау арасындағы алқапта орналасқан, бұл түтіннің таралуына кедергі. Қалада желдің сирек болатындығы да жағдайды қиындатып отыр. Бұл қолайсыз метеожағдай (ҚМЖ) деп аталады. Сонымен қатар, қала ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар оның шекарасында болатындай етіп салынған, олар тұрғын ықшамаудандарға жақын орналасқан. Осы факторлардың барлығы басқа қалаларға қарағанда ауаға шығарындылары аз болса да, Шығыс Қазақстан облысының орталығын экологиялық жағдай бойынша ең қолайсыз қалалардың біріне айналдырады.     Тағы бір маңызды жайт: Қазақстандағы атмосфераға шығарындылардың қолданыстағы көлемі стационарлық көздерден ластаушы заттардың жалпы көлемінің небәрі 7%-ын құрайды. 93%-ы өнеркәсіптік сүзгілер арқылы алынады. Мысалы, 2021 жылы 34,3 млн тоннаның аз ғана бөлігі, яғни 2,4 млн тоннасы ауаға түскен. Бұл шығарындылардың көпшілігі қатты бөлшектер. Олардың 98,4%-ы өнеркәсіптік кәсіпорындардың тазарту құрылыстары шеңберінен шықпаған. Газ тәріздес және сұйық заттар әлі де ұсталған көлемнің әлдеқайда төмен үлесіне ие: 50,6%. Өкінішке қарай, газ тәрізді заттар да қауіпті. Мысалы, соңғы зерттеулер мұнай өндірудің жанама өнімі саналатын ілеспе газды алауларда жағудың қоршаған ортаға бұрын болжанғаннан гөрі айтарлықтай кері әсерін тигізетінін көрсетті. Осыған байланысты сарапшылар ілеспе газды кәдеге жарату көлемін арттыру қажет дейді. Мысалы, Норвегия оны шамамен 99% пайдаланады, сондықтан бұл әбден мүмкін. ҚР-да да осындай тәсілдің тамаша мысалы бар: мұнай өндіруші «Теңізшевройл» ЖШС 2009 жылы ілеспе газды үнемі жоспарлы жағуды тоқтатқан болатын. Қазіргі уақытта газдың 99%-дан астамы сатылады немесе компанияның ішкі қажеттіліктеріне пайдаланылады. «Теңізшевройл» ЖШС-нің экологиялық бағдарламасы басқа да тиімді шараларымен ерекшеленеді. Соңғы 20 жылда өндірілген мұнайдың тоннасына шаққандағы шығарындылар 75% азайды. Осы мақсатта кәсіпорын бірнеше рет жабдыққа технологиялық түрлендіру жұмыстарын жүргізді. 20 жыл ішінде мұнай алыбы әр түрлі табиғатты қорғау шараларына 3 млрд АҚШ долларынан астам инвестиция салды. Бұл атмосфералық ауаға арналған экологиялық бағдарламаларды ғана емес, сонымен қатар суды қайта пайдалану жобаларының шығындарын (49%-ға дейін), қалдықтарды өңдеу шығындарын (63%-ға) жеткізді және т. б. Мәліметтер 2022 жылдың қорытындысы бойынша берілген. Айтпақшы, 2019 жылы әлемде жағылған газ көлемінің жартысына жуығы төрт елге ғана тиесілі болды: Ресей (15 пайызбен анти-көшбасшы), Иран, Ирак және АҚШ. Қазақстан ең көп шығарындылары бар елдердің қатарында емес.